گردشگری و گذراندن اوقات فراغت به شیوه‌ای جدید، جزء جدایی‌ناپذیر جامعه صنعتی و حلقه‌ای مهم در بازتولید آن است. امروزه گردشگری در دنیا یکی از منابع درآمد و از عوامل موثر در تبادلات فرهنگی بین کشورها است و به عنوان گسترده‌ترین صنعت خدماتی جهان حائز اهمیت ویژه می باشد.
یکی از منابعی که در سال‌های اخیر به عنوان جاذبه گردشگری مطرح شده است، سدها هستند. ساخت سدها روی رودخانه‌ها از فاکتورهای توسعه در دنیای امروز به شمار می‌روند. سدها باعث ایجاد سطح وسیع آبی در یک منطقه شده و محیطی آرام را برای گردشگران فراهم می‌کنند. این موضوع زمانی بیشتر نمود پیدا می‌کند که بدانیم کشور ایران چندین سال با خشکسالی دست و پنجه نرم می‌کرد و این امر باعث شده که این مناطق به عنوان مناطق گردشگرپذیر معرفی شوند.
کشور ایران با دارا بودن سدهای متنوع از قابلیت بسیار خوبی برای بهره‌گیری از این ظرفیت به منظور جذب گردشگر بیشتر برخوردار است؛ لذا ضرورت توجه به این منابع عظیم گردشگری در کشور و استفاده از دستاوردها و تجربیات سایر کشورها در جهت توسعه این صنعت در بیشتر احساس می‌شود.
رودخانه‌ها و دریاچه‌های پشت سدها جایگاه مناسبی برای انجام ورزش‌ها و فعالیت‌های آبی هستند. در واقع سدها ویژگی‌های فراوانی برای توسعه گردشگری دارند و بستر طبیعی در آنها آماده است و تنها با سرمایه‌گذاری می‌توان به این مهم دست یافت.
سدها و نیروگاه‌های وابسته به آنها علاوه بر اینکه یکی از منابع مهم تامین آب و انرژی برق و… هستند، با ایجاد مناظر خاص خود، ظرفیت‌های بزرگی برای رشد و توسعه صنعت گردشگری نیز محسوب می‌شوند.
توجه به جنبه‌های تفریحی در سدها به دلیل ویژگی‌ها، جاذبه‌ها و زیبایی‌های خاص خود در بسیاری از کشورهای توسعه یافته و در حال توسعه به عنوان یکی از اهداف اولیه و یا ثانویه مورد توجه بوده و در کشوری چون ایالات متحده در سال‌های اخیر بسیاری از سدها با این هدف احداث شده‌اند.
جنبه های مهمی چون استفاده از امکانات طبیعی آب، باد و خورشید، به همراه ساخت جاذبه‌های انسان‌ساخت می‌بایست در این مکان‌ها بیشتر مورد توجه قرار گیرد و کارشناسان برای رونق گردشگری، نیازهای جدید و هیجانات تازه بیافرینند. اجرای برنامه‌های سرگرم کننده در هر سایت گردشگری، مانور هواپیماها و چتربازان بر فراز دریاچه‌ها و در نزدیکی دید گردشگران، فراهم نمودن بستر انواع گیاهان و پرندگان و جانوارن و یا شکل و شمایل خاصی از زمین شناسی و یا حتی چشمه‌های آب گرم در اطراف سدها به عنوان جاذبه‌های طبیعی این نوع گردشگری، می‌بایست در نظر گرفته شود.
ایجاد دهکده‌های سلامت، راه‌اندازی فستیوال‌های محلی و مسابقات و بازی‌های مردمی در نقاطی از دریاچه‌های پشت سد که به دور از هیاهو باشند، نیز می‌تواند یکی از اهداف قابل برنامه‌ریزی در گردشگری سد باشد.
گفتنی است، سدها دسته‌بندی‌های متفاوتی دارند، برخی برای آب شرب و بعضی دیگر برای مصارفی چون کشاورزی هستند؛ در نتیجه فعالیت‌های آنها متفاوت است و باید این حساسیت‌ها نیز در مطالعات لحاظ شود. ایران سومین کشور سدساز دنیاست و به دلیل کم‌آبی، مهم‌ترین اهداف سازندگان سدها در وهله اول مهار سیلاب‌ها و ذخیره آب‌های سطحی جهت تامین آب شرب، کشاورزی و صنعت و در کنار آن تولید برق و جدیدا نیز توسعه گردشگری می‌باشد. گردشگری سدها در ایران به دلیل اینکه کار جدیدی است، باید ابتدا مورد ظرفیت‌سنجی قرار گیرد که تا چه میزان می‌توان از سدها برای جذب گردشگر استفاده کرد و چگونه می‌توان از جاذبه‌های گردشگری پشت سدها بهره‌برداری نمود.
سدهای محدوده رود ارس و جاذبه‌های آنها
رودخانه ارسارس یا آراز (به زبان مردم محلی) رودخانه‌ای بسیار خروشان است که سرچشمه آن کوه‌های آرارات ترکیه می‌باشد، در شمال غربی ایران، مرز بین ایران و کشورهای ترکیه، نخجوان، ارمنستان و جمهوری آذربایجان را تشکیل می‌دهد. براساس پروتکل امضاء شده بین ایران و اتحاد جماهیر شوروی (در دهه۴۰ شمسی)، بر روی این رودخانه چند طرح مشترک مورد مطالعه و طراحی قرار گرفته که برخی از آنها مانند سد ارس، بند انحرافی میل-مغان(نزدیکی اصلاندوز) و سد مخزنی خداآفرین اجرا شده و برخی دیگر در مرحله اجرا یا در مرحله مطالعه می‌باشد.
سد ارس:
سد مخزنی ارس در ۴۰کیلومتری غرب جلفا در محلی به نام قرل‌قشلاق بر روی رودخانه مرزی ارس در استان آذربایجان غربی توسط دولتین وقت ایران و شوروی سابق سال۱۳۴۷ احداث و از سال۱۳۵۰ بهره‌برداری از آن آغاز شده است، که طول دریاچه پشت سد ۵۲کیلومتر می‌باشد.
بخشی از این دریاچه مصنوعی در کشور آذربایجان قرار دارد که از طریق خط مرزی از هم جدا شده‌اند. دریاچه سد ارس دارای عمقی متوسط در حدود ۲۰متر و همچنین مساحتی حدود ۱۴۵کیلومتر مربع است که توانایی ذخیره آبی بیش از ۱۲۵۴میلیون مترمکعب را در خود دارد و با ایجاد یک محیط زیبا و جذاب و همچنین مغذی می‌تواند محیط زیستی عالی برای جانداران مختلف باشد.
از این مکان زیبا برای کاربردهای توریستی و ماهیگیری هم استفاده می‌شود. این دریاچه سرشار از ماهی‌های مختلف آب شیرین مانند آمور، کپور، سیاه ماهی، بیکت، فیتوفاگ، ماش و زود‌پر است که این مکان را به بزرگ‌‌ترین تامین‌کننده ماهی آذربایجان و غرب ایران تبدیل کرده است.
یکی از ویژگی‌های طبیعی سد ارس وجود «غاز پیشانی سفید» است که تنها ۱۰هزار از آن در جهان موجود است و سهم کشور ایران از این تعداد بیش از ۳۰۰۰غاز است که بیانگر اکوسیستم عالی این منطقه برای زندگی این موجودات زیبا و بی نظیر است.
هدف از ایجاد سد روی دریاچه ارس تامین نیازهای برق و آب کشاورزان منطقه است.
سد مخزنی خداآفرین:
سد خداآفرین در ۲۶۰کیلومتری شمال شرقی تبریز و در ۱۹۶کیلومتری پایین دست سد ارس، روی رودخانه مرزی ارس واقع شده و مشترک بین کشور جمهوری اسلامی ایران و کشور جمهوری آذربایجان می‌باشد.
سد مخزنی خداآفرین با هدف ذخیره‌سازی آب به منظور مصارف آبیاری، کنترل سیلاب‌های رودخانه ارس و تولید برق احداث شده است. این سد مخزنی با حجم مخزن حدود ۱٫۶۱۲میلیارد مترمکعب قادر خواهد بود حدود ۲میلیارد مترمکعب آب خروجی از سد ارس و حوضه میانی را تنظیم نماید. بدنه سد خاکی با هسته رسی با ارتفاع ۶۴متر از پی می‌باشد.
سد گلفرج:
این سد خاکی با هسته ناتراوای رسی است که طول تاج آن ۶۰۰متر و ارتفاع آن ۲۳متر است.
سد گردیان:
سد گردیان به طول ۱۴۵۰متر ازجمله سدهای خارج از محور رودخانه اصلی است که آب خود را از رودخانه ارس دریافت خواهد کرد. با توجه به شرایط سد گردیان که آب مخزن این سد از طریق پمپاژ از رودخانه ارس تامین می‌شود؛ طراحی سد به گونه‌ای است که میزان نشت به حداقل ۹۰درصد حالت بدون دیواره آب‌بند کاهش یابد. با توجه به این موضوع عمق دیواره آب‌بند در بخشهای مختلف پی ۵ تا ۱۲متر است.
سدها چگونه می‌توانند در جذب گردشگر نقش ایفا کنند؟
از گذشته تاکنون پیرامون دریاها، دریاچه‌ها، تالاب‌ها و رودخانه‌ها ازجمله مناطقی بوده‌اند که تجمع جوامع انسانی در آن شکل گرفته و گاها منجر به ایجاد تمدن‌های بزرگ در این مناطق شده است؛ بنابراین پهنه‌های آبی اعم از طبیعی یا مصنوعی همواره پتانسیل کافی جهت جذب انسان را داشته‌اند. سدها و نیروگاه‌های وابسته به آنها علاوه بر اینکه یکی از منابع مهم تامین آب و انرژی برق و… هستند، با ایجاد مناظر خاص خود، ظرفیت‌های بزرگی برای رشد و توسعه صنعت گردشگری نیز محسوب می‌شوند.
هر چند ایران به لحاظ جاذبه‌های توریستی در شمار ده کشور نخست دنیا قرار دارد، اما در جهان و حتی در خاورمیانه نیز جایگاه واقعی خویش را در این صنعت پردرآمد پیدا نکرده است و سدهای آن با وجود تنوع، زیبایی و ویژگی‌های منحصر‌به‌فرد خود در این صنعت جایگاه اندکی دارند.
اثرات مثبت و منفی جذب توسعه گردشگری در اطراف سدها
واقعیت این است که سد، یک فناوری سازه‌ای است و مانند هر فناوری دیگری دارای مزایا و معایب خاص خود است و تصمیم‌گیری درخصوص حفظ سدها یا طراحی و ساخت یک سد جدید باید با لحاظ میزان مزایا نسبت به معایب آن سد در هر منطقه به طور مجزا صورت گیرد.
نمی‌توان یک نسخه کلی برای خوب یا بد بودن سدها پیچید؛ بنابراین وقتی درباره خوب یا بد بودن سدهای صحبت می‌شود، باید به طور مشخص درباره طراحی و اهداف یک سد خاص در یک منطقه خاص صحبت کرد و آن را به نقد کشید. سدسازی به طور کلی در بسیاری از مناطق باعث اشتغال‌زایی و رونق اقتصادی شده و با ذخیره و تنظیم آب‌ها، موجبات رشد و توسعه جوامع محلی را فراهم کرده است؛ اما با این وجود، اغلب سدها آثار زیست‌محیطی مثبت و منفی خودشان را داشته‌اند که میزان آثار آنها از محلی تا محل دیگر بسیار متفاوت است.
گردشگری آبی، ظرفیت زیادی برای ایجاد اثرات مثبت اقتصادی و اجتماعی دارد، به رونق تولید و اشتغال و اقتصاد منطقه تنوع می‌بخشد و می‌تواند در کنار کشاورزی برای جوامع روستایی منبع خوبی جهت درآمدزایی باشد. کمک به توسعه متعادل مناطق روستایی و ایجاد زمینه‌های اشتغال و فعالیت بدون تغییرات و چرخش‌های ناگهانی در بخشهای گوناگون اقتصادی و همین طور استفاده بهینه از جذابیت‌های موجود گردشگری در منطقه و ایجاد جذابیت‌های جدید در جهت توسعه گردشگری هماهنگ با طبیعت را می‌توان از آثار مثبت گردشگری در اطراف مخازن سدها برشمرد.
علاوه بر آن، مواردی مانند ایجاد زمینه استفاده مضاعف از آب و سرمایه‌گذاری به عمل آمده در جهت تولید و اشتغال، ایجاد زمینه استفاده از ظرفیت‌ها برای ورزش‌ها و تفریح‌های آبی جهت نشاط و سلامتی مردم، توسعه مشارکت بخش خصوصی و توانمندسازی محلی در راستای حفظ منابع آب و نهایتا دستیابی به اهداف، اصول و روش‌های گردشگری پایدار، یعنی توسعه گردشگری بدون از بین بردن و تهدید ارزش‌ها و کیفیت‌های زیست محیطی را می‌توان از مزایای این طرح برشمرد.
با این حال، گردشگری در محدوده سدها و تاسیسات آبی به علت نزدیکی به طبیعت و منابع آبی منطقه می‌تواند اثرات منفی مهمی بر محیط‌زیست و منابع آبی برجای بگذارد که ممکن است به علت دیدگاه‌های غالب بر گردشگری به عنوان بخش اقتصادی دارای پتانسیل توسعه پایدار، عمدا یا سهوا در این طرح‌ها نادیده گرفته شود؛ بنابراین حساسیت بالای منابع آبی به علت نقش حیاتی آنها جهت تامین نیاز شرب و سایر نیازهای جامعه و محیط زیست، لزوم ایجاد و اعمال ملاحظات محیط زیستی را در خصوص طرح‌های توسعه گردشگری پیرامون منابع آبی (به خصوص مخازن سدها) و رودخانه‌ها بیش از پیش روشن و پررنگ می‌کند. ازجمله آثار منفی این فعالیت‌ها می‌توان به مواردی مانند آلودگی آب مخازن سدها در صورت استفاده از قایق‌های سوخت فسیلی، افزایش آلودگی‌های ناشی از دفع نا‌مناسب فاضلاب و پسماندها در پیرامون و کانون‌های زیستی موثر بر محیط زیست، افزایش فرسایش خاک ناشی از تردد وسایل نقلیه موتوری در خارج از جاده‌های اصلی، افزایش آسیب به پوشش گیاهی به دلیل قطع اشجار و آتش زدن آن، افزایش آسیب به محیط‌زیست جانوری به دلیل گسترش جاده‌ها و امکانات اقامتی و به طور کل حضور انسان در زیست‌بوم جانوران اشاره کرد.
ظرفیت توسعه گردشگری در ۱۹۰سد کشور
تاکنون حدود ۱۹۰سد ملی در ایران احداث شده که هر کدام شاهکار خاص مهندسی خود را دارد و با توجه به قرارگیری آنها در اقلیم‌های مختلف جغرافیایی، هم‌اکنون آماده سرمایه‌گذاری در زمینه توسعه گردشگری هستند. جهت تسهیل امور لازم است تا تمامی اقدامات لازم از قبیل صدور موافق اصولی، مجوزهای قانونی و استعلام‌ها در حوزه استانی به نحوی مدیریت شود که فرایند سرمایه‌گذاری تسهیل و سرمایه‌گذار به راحتی بتواند مجوزها و استعلام‌های خود را دریافت کند.
البته در زمان اجرای پروژه‌های منابع آبی عملیات زیرساختی مناسبی از قبیل پل‌ها، جاده‌های دسترسی، اماکن اقامتی و… ایجاد شده که از آنها می‌توان به عنوان سهم آورده بخش دولتی به عنوان زیرساخت گردشگری استفاده کرد.
میزان زیرساخت‌های جذب گردشگر در اطراف سدهای کشور
گردشگری در محدوده مخازن سدها، نیاز به یکسری زیرساخت‌های فنی و حقوقی دارد و بدیهی است بدون استقرار این زیرساخت‌ها، سرمایه‌گذاری در این بخش می‌تواند با چالش‌های متعددی مواجه شود. از آنجا که عمده سدها در مناطقی است که امکانات دسترسی به آنها و همین طور تامین آب، برق و… این مناطق کم و بیش فراهم است، بنابراین با بهبود زیرساخت‌های یاد شده، امکان فراهم ساختن شرایط برای سرمایه‌گذاری در این بخش‌ها فراهم خواهد بود؛ همچنین جهت مدیریت و نظارت بر بهره‌برداری بهینه از منابع آبی سدها و رودخانه‌های کشور با تاکید بر کاربری گردشگری ضروری است ساختارهای قانونی و حقوقی موجود بازنگری شود؛ لذا به منظور کاهش بروکراسی اداری و وضع دستور‌العمل‌های یکسان و هماهنگ در این زمینه، ضروری است وزارت نیرو و وزارت میراث فرهنگی و سایر ارگان‌های مرتبط حوزه گردشگری در راستای توسعه فعالیت‌های گردشگری ضمن ارائه راهکارهای مناسب، توجه بخش خصوصی برای رونق گردشگری را برای استفاده از ظرفیت آبی کشور و رعایت ضوابط کمی و کیفی جلب کند تا مردم بتوانند از فرصت‌های گردشگری داخلی استفاده بیشتری ببرند.
تاکید دولت بر استفاده از ظرفیت سدها در توسعه گردشگری
توسعه گردشگری با استفاده از جاذبه‌های گردشگری پیرامون سدها و دریاچه‌ها یکی از مواردی است که رئیس‌جمهور بر آن تاکید داشته و وزارت نیرو و وزارت میراث فرهنگی را مامور اجرای این طرح کرده است. به تازگی نیز خبرهایی مبنی بر اعطای تسهیلات لازم برای سرمایه‌گذاران بخش گردشگری آبی به‌گوش می‌رسد.
توسعه گردشگری در حاشیه سدها و رودخانه‌ها یکی از اهداف دولت دوازدهم محسوب می‌شود و به نظر می‌رسد بارندگی‌های ابتدای سال، زیر این هدف، مهر قطعی برای اجرا زد. آمارها می‌گویند با بارش‌های مناسب انجام شده در کشور، هم‌اکنون بیش از ۵۰تالاب و دریاچه ۱۹۰سد مستعد اجرای طرح‌های گردشگری هستند که با استفاده از این فضا می‌توان رونق گردشگری را در ایران ایجاد کرد.
در این راستا، اوایل خردادماه سال جاری بود که تفاهم‌نامه همکاری بین وزارت نیرو و وزارت میراث فرهنگی و گردشگری با موضوع توسعه فعالیت‌های گردشگری در حاشیه سدها به امضا رسید و وزارت نیرو ابراز امیدواری کرد که بتواند با ارائه راهکارهای مناسب توجه بخش خصوصی برای رونق گردشگری را برای استفاده از ظرفیت آبی کشور که در اختیار وزارت نیرو است، در عین رعایت ضوابط کمی و کیفی جلب کند تا مردم بتوانند از فرصت‌های گردشگری داخلی استفاده کنند.
همچنین از سوی مسئولان وزارت میراث فرهنگی تاکید شده، گردشگری منحصر به یک وزارتخانه یا سازمان نیست و امکاناتی که باید برای گردشگری به کار گرفته شود، نیز فرابخشی است. سدها و تالاب‌ها بخش مهمی از حوزه گردشگری را شامل می‌شوند و سرعت ایجاد شغل در گردشگری دو تا دو و نیم برابر سایر بخش‌ها است.
امروزه بهره‌برداری از «گردشگری در سدها» به عنوان یکی از جاذبه‌های گردشگری هر خطه آنقدر در دنیا اهمیت یافته است که برای آنها زیرساخت، تعریف و برایشان به طور اخص برنامه‌ریزی انجام می‌شود. ضرورت توجه و اهمیت به جنبه‌های تفریحی و گردشگری داخلی در سدهای ایران و شناسایی سدهای پرجاذبه ایران، توجه مسئولین گردشگری و وزارت نیرو به این مهم را جلب کرده است؛ تا جایی که استفاده از جاذبه‌های گردشگری پیرامون سدها و دریاچه‌ها یکی از مواردی است که دولت دوازدهم بر آن تاکید داشته و وزارت نیرو و وزارت میراث فرهنگی را مامور اجرای این طرح کرده است.
و سخن آخر…
موضوع گردشگری آب، مورد تاکید وزارت نیرو قرار گرفته و همه شرکت‌های آب منطقه‌ای در این زمینه ورود پیدا کردند و شیوه‌نامه اجرایی تفاهم‌نامه مورد اشاره هم ابلاغ شده است، اواخر تابستان نیز از سوی معاون وزیر نیرو در امور آب و آبفا اعلام شد که شیوه‌نامه چگونگی جلب مشارکت بخش خصوصی در فعال کردن گردشگری سدها و تاسیسات آبی به شرکت‌های آب و آبفا ابلاغ و توصیه شده است که برای این فعالیت جدید در جهت استفاده از سرمایه‌گذاری غیردولتی فراخوان دهند.
همچنین به تازگی خبری مبنی بر اعطای تسهیلات لازم برای سرمایه‌گذاران بخش گردشگری آبی منتشر شد که طبق اعلام معاون سرمایه‌گذاری، حقوقی و امور مجلس وزارت میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری برای صدور معافیت‌های گمرکی برای تامین تجهیزات گردشگری پیگیری‌هایی صورت گرفته است، بدین منظور حمایت‌های ویژه‌ای از جانب بدنه دولت باید شکل بگیرد تا متقاضیان را ترغیب به سرمایه‌گذاری کند که در همین راستا با تمهیدات ویژه دولت و براساس سیاست‌های وزارت میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری، تسهیلات بانکی مناسبی به متقاضیان حوزه گردشگری آبی اعطا می‌شود.
بر این اساس، با توجه به ابلاغ رئیس‌جمهور برای به کارگیری ظرفیت‌های منابع آب و تاسیسات آبی برای توسعه فعالیت‌های گردشگری، به اعتقاد کارشناسان، تفکر اندیشمندانه و زیرساخت‌های ایجاد شده در کنار سدهای کشور، اقتصاد گردشگری در این حوزه را به سمتی هدایت خواهد کرد که با کمترین هزینه بیشترین بهره‌وری را ایجاد کند.
نویسنده : نجیبه ظفری