کشاورزی یکی از مهم‌ترین بخش‌های تولید در اقتصاد هر جامعه می‌باشد. اهمیت این بخش تولیدی به لحاظ تامین مواد غذایی جمعیت و مواد اولیه پاره‌ای از صنایع بر کسی پوشیده نیست. بخش کشاورزی تامین کننده حدود یک چهارم تولید ناخالص داخلی، یک چهارم اشتغال کشور و همچنین حدود یک سوم صادرات غیرنفتی کشور است.
به گزارش اخبار آزاد مناطق، افزایش جمعیت و به تبع آن تقاضا برای تهیه محصولات کشاورزی و همچنین فصلی بودن تولید محصولات سبب شده که برای تامین نیاز مردم راهکارهایی در نظر گرفته شود تا هم میزان تولید افزایش یابد و هم امکان تولید محصولات در خارج از فصل میسر باشد، ازجمله این راهکارها کشت محصولات در گلخانه می‌باشد.
صنعت تولیدات گلخانه‌ای صنعتی پویاست که سابقه چهار قرنی در دنیای امروز دارد و رقبای پرقدرتی در عرصه جهانی در حال توسعه دانش تولید و تنوع‌بخشی به تولیدات و کاهش هزینه‌های تولید هستند. سال‌هاست که اروپا کشت گلخانه‌ای را با توجیه اقتصادی و سودآوری فراوان انجام می‌دهد. منطقه آزاد ارس نیز با توجه به زمین‌های حاصلخیز و از طرفی نزدیکی به بازارهای مصرف کشورهای حوزهcis می‌تواند از ویژگی ارزانی خدمات دانش فنی مهندسین و توانمندی کشاورزان بهره‌برداری کرده و با ترویج اصول علمی و فنی کشت گلخانه‌ای، تغییر عمده‌ای در زندگی کشاورزان این رشته به وجود آورد.
کشت گلخانه‌ای یکی از راهکارهای استفاده بهینه از منابع طبیعی با توجه به رشد روزافزون جمعیت، محدودیت منابع آب و خاک و کاهش مواد غذایی است. کارشناسان بخش کشاورزی بهره‌گیری از کشت‌های گلخانه‌ای را با توجه به افزایش ۱۰برابری عملکرد نسبت به کشت در فضای باز، شیوه مناسبی برای تحقق امنیت غذایی می‌دانند. با این وجود توسعه واحدهای کشت گلخانه‌ای نیازمند افرادی با خصلت‌های کارآفرین می‌باشد؛ زیرا کارآفرینی، تبدیل ایده نو به محصول و یا خدمات جدید است و مزایایی همچون تسهیل بازاریابی محصولات، ایجاد اشتغال، افزایش بهرهوری، خوداتکایی و رشد اقتصادی در محصولات کشاورزی را به همراه خواهد داشت.
به طور کلی منطقه آزاد ارس در کنار ظرفیت‌های صنعتی و گردشگری بیشماری که دارد؛ به واسطه موقعیت اقلیمی و وجود رودخانه ارس، استعدادهای مناسبی در جهت توسعه کشاورزی دارد و در سال‌های گذشته با سرمایه‌گذاری‌های انجام شده در بخش گلخانه‌ای، شاهد تبدیل شدن این منطقه به قطب تولیدات گلخانه‌ای مناطق آزاد کشور هستیم.
این منطقه به علت وجود سایت گلخانه‌ای و نزدیکی به رود ارس، موقعیت ویژه و منحصر‌به‌فردی در زمینه کشاورزی دارد که در سال‌های اخیر به این مهم توجه ویژه‌ای توسط مسئولین و سرمایه‌گذاران شده است.
ارس از نظر گسترش گلخانه‌ها با روش‌های هیدروپونیک، دارای توانمندی‌ها و چالش‌هایی می‌باشد که ازجمله مهم‌ترین موارد می‌توان به مناسب بودن بخش نسبتا وسیعی از محدوده از نظر شرایط اقلیمی، دسترسی آسان به آب، معافیت‌های گمرکی برای ورود سازه‌ها و یا سایر اقلام مورد نیاز برای توسعه گلخانه‌ها و یا کشت محصولات، پایین بودن مصرف انرژی، کارآفرینی و اشتغال‌زایی، دسترسی به بازارهای جهانی و کشورهای حوزهCIS و امکان صادرات به این کشورها و… به عنوان توانمندی‌ها اشاره نمود.
سایت گلخانه‌ای ارس
مجتمع گلخانه‌ای ارس به مساحت ۱۴۰هکتار در شهر جلفا در کنار رود پرآب ارس قرار گرفته است. مطالعات اولیه این مجتمع در سال۱۳۸۶ صورت گرفته و بعد از آماده‌سازی زیرساخت‌ها، واگذاری قطعات از سال۱۳۹۰ شروع شده است. این مجتمع شامل یک صد و دو قطعه بوده و مساحت هر قطعه به طور متوسط ۵۰۰۰مترمربع می‌باشد. مساحت ناخالص گلخانه، ۱۴۰هکتار و مساحت خالص گلخانه (سالن‌های زیرکشت) ۳۲هکتار است.
در این مجتمع عملیات احداث جاده، جدول‌کشی، برق‌رسانی، آب‌رسانی و گازرسانی به اتمام رسیده است. لازم به ذکر است، منبع تامین آب مجتمع گلخانه‌ای از چاه ساحلی حاشیه رودخانه ارس صورت می‌گیرد و پروانه بهره‌برداری آب با میزان برداشت ۲۷مترمکعب از سازمان آب منطقه‌ای اخذ شده است. این مجتمع دارای دو ایستگاه پمپاژ شامل ایستگاه پمپاژ حاشیه رودخانه ارس و ایستگاه پمپاژ داخل مجتمع گلخانه‌ای نسبت به تامین آب قطعات اقدام می‌نماید.
خلاقیت و ریسک‌پذیری کارآفرینان، راهکار توسعه کشت گلخانه‌ای
حرکت در جهت توسعه واحدهای تولیدی گلخانه‌ای، نیازمند وجود کارآفرینانی در بخش کشاورزی می‌باشد که با خلاقیت، ریسک‌پذیری و استفاده از فرصت‌های موجود بتوانند تولیدات خود را در بازارهای رقابتی موجود عرضه نمایند. بنابراین بخش کشاورزی می‌بایست خود را در جهت ایفای نقش‌های جدید نه در قالب کارکردهای معیشتی، بلکه به منظور استفاده بهینه از مزیت‌های نسبی در عرصه تولید و بازاریابی محصولات کشاورزی در سطح ملی و بین‌المللی آماده سازد.
از طریق توسعه کشت محصولات گلخانه‌ای نه تنها تولید افزایش می‌یابد، بلکه در هر فصلی، تولید بیش از یک محصول در سال، افزایش کیفیت محصول تولیدی، صرفه‌جویی در مصرف آب، استفاده از اراضی غیرقابل کشت با سیستم هیدروپونیک، عدم وابستگی تولید به شرایط محیطی و امکان بازاریابی مناسب و تنظیم برنامه کشت مطابق با نیاز بازار، تولید محصول در تمام فصول سال با توجه به امکان کنترل عوامل محیطی، ایجاد فرصت‌های شغلی مناسب برای جوانان و کارآموختگان کشاورزی میسر گردد.
کشت گلخانه‌ای تاثیر بسزایی در افزایش تولید محصولات کشاورزی ایفا می‌کند و این امر در حالی است که تکنولوژی تولید محصولات گلخانه‌ای و توسعه واحدهای کشت گلخانه‌ای به افزایش بهرهوری، رشد اقتصادی در محصولات کشاورزی و خوداتکایی می‌انجامد و راهبردی برای ارزآوری و تولید ثروت در بخش کشاورزی است.
محصولات حاصل شده از کشت گلخانه‌ای به علت کنترل عوامل موثر در تولید، دارای کیفیت بالاتری بوده و امکان صادرات به خارج از کشور را فراهم ساخته که می‌تواند بر افزایش صادرات غیرنفتی تاثیرگذار باشد.
کشت گلخانه‌ای به جهت مزایای فراوان، جزء راهبرد‌های دولت در بخش کشاورزی است و در صورت توسعه آن می‌توان ضمن افزایش بهرهوری و صادرات در زمینه حفظ آب و خاک به عنوان منابع اصلی تولید گام‌های اساسی برداشت.
در کشت‌های گلخانه‌ای بهرهوری آب تا ۱۰برابر، میزان تولید ۱۰ تا ۱۲برابر و میزان درآمد کشاورزان نیز ۲۰ تا ۳۰برابر افزایش می‌یابد؛ ضمن اینکه طبق برآوردها میانگین کارگر مورد نیاز برای هر ۲۱۰متر گلخانه، ۲۰نفر ساعت در هفته است که تقریبا معادل ۱۲کارگر در هکتار می‌شود؛ بدین ترتیب گلخانه می‌تواند از مهاجرت روستاییان به شهرها و پرداختن به شغل‌های کاذب جلوگیری کند.
با این حال، کارشناسان کاهش فرآیند دریافت مجوز، گسترش فن‌آوری ساخت گلخانه و جذب سرمایه‌گذار خارجی را از مهم‌ترین راهکارهای توسعه گلخانه‌های کشور می‌دانند.
صادرات ۳۱میلیون دلاری محصولات گلخانه‌ای از منطقه آزاد ارس
رئیس هیات مدیره و مدیرعامل سازمان منطقه آزاد تجاری-صنعتی ارس میزان صادرات محصولات گلخانه‌ای منطقه آزاد ارس در نه ماه اول سال را ۱۸هزار تن محصول در ۱۰۶هکتار فضای گلخانه‌ای و ارزش صادراتی آن را رقمی بالغ بر ۳۱میلیون دلار اعلام کرد که بیش از ۹۰درصد تولیدات به کشورهای روسیه، عراق، عمان و قطر صادره شده است.
پیش از این نیز محسن نریمان، سرمایه‌گذاری انجام شده در بخش گلخانه‌ای منطقه آزاد ارس را ۱۴۰۰میلیارد تومان اعلام کرده بود و از افزایش مساحت گلخانه‌های این منطقه از ۲۵۹هکتار به ۳۶۵هکتار خبر داده بود.
در بخش کشاورزی منطقه آزاد ارس ۷۲۰۰میلیارد تومان سرمایه‌گذاری شده و برای ۵۳۰۰نفر نیز اشتغال‌زایی داشته است. همچنین کل تولیدات کشاورزی منطقه آزاد ارس در سال جاری شامل محصولات باغی، زراعی، دامی و گلخانه‌ای (خیار، گوجه‌فرنگی، فلفل دلمه‌ای، توت‌فرنگی، بادمجان، گل رز، قارچ، تکثیر نهال) بالغ بر ۹۰هزار تن بوده که علاوه بر صادرات ۳۱میلیون دلاری، ۷۲۰۰میلیارد تومان محصول کشاورزی به بازارهای داخلی عرضه شده است.
مزایای آبی ارس برای کشت هیدروپونیک
منطقه آزاد ارس به واسطه اقلیم مناسب و قرار گرفتن در جوار رودخانه ارس و همت مدیران توانسته است در سال‌های اخیر در حوزه‌های کشاورزی و کشت گلخانه‌ای موفقیت‌های زیادی را کسب کند.
ارس، امروز بزرگترین و مدرن‌ترین گلخانه شیشه‌ای و هیدروپونیک ایران و غرب آسیا را داراست. در حال حاضر تکنولوژی ساخت گلخانه‌های شیشه‌ای هیدروپونیک به همت مجتمع گلخانه‌ای منطقه آزاد ارس، بومی شده است، تا جایی که می‌تواند در تکنولوژی با اسپانیا برابری کند.
چندی پیش وزیر جهاد کشاورزی، به مدیران این وزارتخانه و فعالان صنعت گلخانه ایران توصیه کرد به جای سفر به اسپانیا، به منطقه آزاد ارس بیایند و با فناوری نوین و مدرن ساخت مجتمع گلخانه‌ای ارس که در کلاس جهانی است، آشنا شوند.
سیاست‌های سرمایه‌گذاری در منطقه آزاد ارس باعث شده است که طی سال‌های گذشته سیستم مدرن کشت هیدروپونیک در این منطقه راه‌اندازی شده و مزایای آب ارس نیز باعث بهینه‌تر شدن این نوع از کشاورزی شود. از این‌رو، منطقه آزاد ارس یکی از بهترین مناطق برای این نوع کشت محسوب می‌شود و نوع آب ارس باعث شده است تا مزایای این منطقه برای کشت هیدروپونیک افزایش یابد.
دمای سالانه جلفا حدود ۱۱درجه بالای صفر است که ایده‌آل‌ترین دما برای کشت گلخانه‌ای محسوب می‌شود.
سایر ظرفیت‌های کشاورزی ارس
– دشت گردیان: دشت ۱۸۰۰هکتاری گردیان یکی از بسترهای مناسب تولید محصولات باغی است که ظرفیت صادرات کالا را نیز دارا است و می‌تواند منبع در آمدی مناسب برای کشاورزان منطقه باشد.
۱۴۲۱هکتار از این زمین‌ها به احداث باغ (زردآلو، انگور، پسته، آلبالو، فندق، سیب و مابقی کشت مخلوط) و ۴۱۲هکتار برای زراعت (یونجه، ذرت علوفه‌ای و جالیز در کنار گندم و جو) در اختصاص پیدا کرده است و حدود ۲۰هزار تن انواع محصولات باغی در این دشت تولید می‌شود. همچنین باید گفت دشت گردیان توانایی ایجاد اشتغال‌زایی برای حدود ۱۵۶۰نفر از افراد بومی منطقه را دارد.
– دشت گلفرج: دشت گلفرج نیز با مساحت ۱۲۴۵۰هکتار نیز یکی از طرح‌های مهم بخش صنعت کشاورزی منطقه آزاد ارس و استان محسوب می‌شود که با هدف استفاده حداکثر از پتانسیل آبی رودخانه های مرزی کشور مورد استفاده قرار گرفته است.
گفتنی است، منطقه آزاد ارس، به خاطر داشتن نواحی کشاورزی و باغات زیبا و فراوان، مستعد راه‌اندازی «گردشگری کشاورزی» است. باغ‌های وسیع و متنوع این منطقه به همراه گلخانه‌هایی پر از میوه و صیفی‌جات این پتانسیل را برای منطقه به ارمغان آورده که با معرفی و گشت‌زنی در این محدوده‌ها بتوانند هم محصولات خود را معرفی کنند و هم به رونق این صنعت در منطقه کمک کند.
مزایای کشت گلخانه‌ای
مطالعات و تجارب کنونی حاکی از آن است که کشت گلخانه‌ای از جنبه میزان عملکرد و درآمد نسبت به کشت باز موفقیت‌آمیزتر است. به طور خلاصه برخی از مزایای کشت گلخانه عبارتند از:
۱- از آنجا که محصولاتی که از این طریق تولید می‌شود به صورت نوبرانه به بازیار عرضه می‌شود، بنابراین از قیمت قابل توجهی برخوردار می‌باشد و درآمد بیشتری را نصیب تولیدکنندگان می‌کند این امر زمینه‌ساز توسعه کشاورزی و توسعه اقتصادی می‌گردد.
۲- میزان عملکرد در کشت گلخانه‌ای نسبت به کشت روباز بالاتر می‌باشد. این امر کسب درآمد کافی برای کشاورزانی که دارای اراضی کوچک و مقدار محدودی آب می‌باشند، مهیا می‌سازد.
۳- به علت استفاده از سیستم آبیاری تحت فشار در کشت گلخانه‌ای در مصرف آب صرفه‌جویی می‌گردد. سیستم آبیاری قطره‌ای باعث افزایش بهرهوری آب مصرفی و تا حدودی کاهش تبخیر و ممانعت از رشد علف‌های هرز می‌گردد. همچنین در نتیجه استفاده از آبیاری قطره‌ای در نیروی کارگری نسبت به آبیاری غرقابی صرفه‌جویی می‌گردد.
۴- محصولات به دست آمده از کشت در گلخانه به دلیل کنترل عوامل موثر در تولید دارای کیفیت بالاتری می‌باشند. کیفیت مطلوب محصول امکان صادرات به خارج از کشور را فراهم نموده و از این طریق باعث افزایش صادرات غیرنفتی می‌گردد.
۵- امکان کنترل عوامل نامساعد جوی، بیماری‌ها، آفات در محیط گلخانه نسب به فضای آزاد آسان‌تر و راحت‌تر می‌باشد.
مهم ترین موانع و مشکلات بر سر راه توسعه پایدار کشت‌های گلخانه‌ای
۱- عدم وجود یک سیاست مدون و برنامه‌ریزی دقیق جهت تسریع روند توسعه کشت گلخانه‌ای هیدورپونیک، اولین و مهم‌ترین مشکل عمده به خصوص در امر اجرایی، عدم افق دید مشخص برنامه‌ای قابل اجرا و تلاش در جهت تحقق این برنامه‌ها می‌باشد. آنچه در حال حاضر به ویژه در بحث کشت گلخانه‌ای و کشت‌های بدون خاک شاهد آن هستیم این است که به گلخانه و اهمیت و جایگاه آن در روند توسعه کشاورزی توجه جدی نشده است.
۲- پایین بودن سطح درآمد کشاورزان و بهره برداران: از آنجا که اکثر قطعات اراضی کشاورزی کشور در مساحت‌های به نسبت کوچک و شیوه کشاورزی و زراعی غالب بر‌اساس شیوه معیشتی استوار است. بنابراین درآمد حاصله از کشاورزی پایین بوده و توان مالی جهت سرمایه‌گذاری برای شیوه‌های مختلف تولیدی بسیار کم است و این امر در حالی است که قیمت اولیه احداث تاسیسات گلخانه‌ای و هیدروپونیک بسیار بالا است.
۳- مشکلات ناشی از تامین تجهیزات و نهاده‌های مناسب: قیمت بالای تجهیزات گلخانه‌ای و دستیابی به نهاده‌های مناسب نظیر بذرهای اصلاح شده و گواهی شده مناسب، سموم و کود شیمیایی در زمان مناسب از مواردی است که محدودیت‌هایی را جهت توسعه کشت گلخانه‌ای به وجود آورده است.
۴- عدم وجود برنامه‌های آموزشی و ترویجی مناسب: ضرورت توجه به برنامه‌های آموزشی در مورد بهره‌برداری و استفاده بهینه از تجهیزات و نهاده‌های تولید گلخانه‌ای در زمان مناسب جهت تعلیم و آموزش گروه‌های مختلف بهره‌برداران از مهم‌ترین مورادی است که باید در برنامه‌های توسعه کشت گلخانه‌ای مدنظر قرار گیرد.
چالش‌های پیش روی کشاورزی
در حال حاضر کشاورزی به دنبال کمک به روبه‌رو شدن با چالش‌هایی است که در رابطه با مشکلات زیست محیطی و اجتماعی گوناگونی مانند آلودگی منابع آب، عدم اطمینان از وجود بازار مناسب صادراتی، نگرانی از سلامت و کیفیت مواد غذایی در سطح کلان می‌باشد، است و اگر بخواهیم به این مسئله جزئی‌تر و خاص‌تر نگاه کنیم، از مهم‌ترین چالش‌های پیش روی آن می‌توان به مواردی ازجمله سرمایه‌گذاری نسبتا زیاد اولیه، پیچیده‌تر بودن مدیریت تولید، پرهزینه بودن کودهای مصرفی و وارداتی، مشکلات بازاریابی، عدم پوشش یا ناکافی بودن بیمه محصولات کشاورزی، عدم وجود سیستم‌های حمایتی لازم از طرف دولت، ناکافی بودن سیاست‌های تسهیلاتی واگذاری بانک‌های دولتی و خصوصی، عدم دسترسی لازم به شرکت‌های خدماتی معتبر، ناکافی بودن و یا عدم دسترسی به بذور مناسب و… اشاره نمود.
اعمال سیاست‌های تشویقی برای توسعه کشت گلخانه‌ای
امروز کشور به دلیل اعمال تحریم، با شرایط سخت اقتصادی مواجه است که در این شرایط بخش کشاورزی و تلاش برای شکوفایی هر چه بیشتر آن می‌تواند تا حدودی تاثیر این تحریم‌ها بر اقتصاد را کمرنگ کند.
بخش کشاورزی و صنایع وابسته به آن امتیاز مهم کشور ما در این شرایط است چون کشوری چهار فصل و دارای نیروی انسانی توانمند، خاک مرغوب و پشتکار و همت هستیم.
در این شرایط و با توجه به محدودیت منابع آبی، سیاست دولت در بخش کشاورزی نیز حمایت از تولیدات گلخانه‌ای و صرفه‌جویی در مصرف آب است.
توسعه کشت گلخانه‌ای به دلایل بهرهوری مصرف آب، افزایش میزان تولید نسبت به فضای باز، امکان مدیریت تولید محصولات صادراتی، ارزآوری برای کشور و ایجاد فرصت‌های شغلی باید به عنوان محور اصلی توسعه کشاورزی جایگاه واقعی خود را پیدا کند.
از همین رو مسئولان دستگاه‌های متولی باید همسو با سیاست‌های دولت و با اعمال سیاست‌های تشویقی و برگزاری دوره‌های آموزشی و اعطای تسهیلات کم‌بهره، کشاورزان و فعالان این عرصه را به سمت کشت گلخانه‌ای ترغیب کنند.
گزارش:نجیبه ظفری