منطقه آزاد تجاری-صنعتی ارس در استان آذربایجان شرقی و شمال غرب ایران واقع شده است که شیوه و معماری آن حرف‌های بسیاری برای گفتن دارد و در بنا‌های آن هم از شیوه ایرانی اسلامی و هم شیوه ارمنی در آن دیده می‌شود که می‌تواند سردمدار و ادامه دهنده شیوه‌ای جدید در نوع خودش باشد.

نام مناطق آزاد معمولا بار معنایی خاصی را در ذهن افراد متبادر می‌کند که در توصیفی خوشبینانه منطقه‌ای صنعتی و پر از کارخانه و دفتر خدمات است، اما در معنایی دیگر در ذهن برخی افراد تنها خلاصه شده در ماشین‌های لوکسی است که افراد می‌توانند دراین مناطق سوار شوند.

البته این نوع تعاریف در کشور ما اینچنین است و هنوز نتوانسته ایم تعریفی دقیق از وظایف و کارکرد مناطق آزاد ارائه دهیم تا بتوانیم از این آگاهی جمعی، به نفع مناطق آزاد کشور و حتی اقتصاد کشور بهره ببریم که این مهم نیازمند تفکری عمیق در مورد ماهیت این مناطق است، به خصوص که این مناطق در ایران جاذبه‌های گردشگری فراوانی نیز دارند و می‌توانند از این طریق کسب درآمد کنند و حتی سرمایه گذاران بسیاری از کشور‌های همسایه را به داخل جذب کنند.

امروزه بافت‌های کهن و تاریخی به علت داشتن جاذبه‌های سرشار توریستی یکی از مهم‌ترین منابع درآمد کشور‌های بزرگ دنیا به شمار می‌رود موهبتی که کشور ما با دارا بودن جاذبه‌های توریستی فراوان می‌تواند با برنامه ریزی و درک درست به آن دست پیدا کند.

منطقه جلفا یکی از مناطقی است که هم به لحاظ طبیعی و هم بنا‌های ساخته شده به دست بشر دارای جاذبه‌های چشم نوازی است. برای مثال کلیسای تاریخی سنت استپانوس در غرب جلفا از بنا‌های تاریخی و ثبت شده در یونسکو است و سبک معماری تلفیقی خاصی را به نمایش می‌گذارد که برگرفته از شیوه‌هایی همچون معماری رومی و اشکانی است. همین یک نمونه نشان دهنده علاقه خاص معماری و سلیقه و قدمت معماری در این منطقه است چرا که این بنا در حدود قرن دهم تا دوازدهم میلادی ساخته شده و توجه بسیاری از گردشگران و معماران را به خود جلب کرده است.

به طور کلی می‌توان گفت، منطقه آزاد تجاری-صنعتی ارس در استان آذربایجان شرقی و شمال غرب ایران واقع شده‌ است که شیوه و معماری آن حرف‌های بسیاری برای گفتن دارد و در بنا‌های آن هم از شیوه ایرانی اسلامی و هم شیوه ارمنی در آن دیده می‌شود. با نگاهی به خانه‌های قدیمی و معماری بومی و اصیل در استان آذربایجان شرقی، می‌توان هویت تاریخی و فرهنگی این خطه از ایران را به خوبی درک کرد و با همین باقی مانده اندک از آثار معماری و شهرسازی مانده از گذشته و نگاهی نو و خردمندانه به آنها، به بازآفرینی شیوه‌های مخصوص به منطقه پرداخت و مجدد توجه گردشگران را به جاذبه‌های اینچنینی جلب کرد.

یکی از شناخته شده‌ترین شهر‌های استان آذربایجان شرقی، شهر تبریز است که کمتر کسی را می توان یافت که از شیوه معماری و خانه‌های اصیل و تاریخی آن که تعداد آن بیش از ۲۹ مورد مشهور است مانند خانه ساوجبلاغی، خانه ثقه الاسلام، خانه پروین اعتصامی، خانه شربت اوغلی، خانه علی مسیو، خانه لاله‌ای و خانه ختایی بی خبر باشد. این خانه‌های قدیمی ساخته شده با شیوه‌های مختلف، لقب دیار خانه‌های قدیمی را به تبریز داده است.

این بنا‌های خاص که اغلب از عهد قاجار و حکومت پهلوی به یادگار مانده اند، نشان دهنده هنر و ظرافت و توجه مردم این دیار به مقوله معماری و طراحی شهری است. از خانه‌ها که بگذریم حتی بازار تبریز به عنوان یکی از عناصر شهر از گذشته تاکنون ارزش کالبدی- فضایی و اجتماعی داشته و از ارکان هویتی شهر است که ثبت جهانی هم رسیده است.

از طرف دیگر با بررسی معماری و شهرسازی جمهوری آذربایجان متوجه اثر گرفتن آن از سبک معماری ایران می‌شویم چرا که این کشور پیش از الحاق به روسیه ارتباط تنگاتنگی با آذربایجان ایران داشته و می‌توان نتیجه گرفت منطقه آزاد ارس شامل شهرستان‌های جلفا، کلیبر و خداآفرین با توجه به جغرافیای قرارگیری آن، باید نشان دهنده معماری و شهرسازی شهر‌هایی مانند تبریز باشد و هم ناخود آگاه و یا خودآگاه، نوع و سبک معماری این منطقه متاثر از سبک دو کشور جمهوری آذربایجان و ارمنستان به عنوان همسایه‌های خود باشد و حتی از این دو نمونه که ذکر شد قوی‌تر عمل کند.

جمهوری آذربایجان در طی سال‌ها علاوه بر توجه به بنا‌های قدیمی و تاریخی خود توانست در قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم تغییر قابل توجهی در معماری و سبک شهرسازی خود بدهد و به همان میراث گذشته بسنده نکرد و با نگاهی نو معماری باشکوه مترو باکو را در دستور ساخت خود قرار داد و قرن بیست و یکم نیز با بنا‌هایی مانند برج شعله و مرکز فرهنگی حیدر علی اف، پا به عرصه ایجاد بنا‌های باشکوه مدرن گذاشت و توانست معماری دیدنی تری را همراه با بنا‌های قدیمی و جدید ایجاد کند که نشاندهنده اعتماد و توجه به معماران بزرگ جهان مانند زا‌ها حدید بود که پیش از این نیز با طراحی خود شگفتی‌های بسیاری را در مراکز مهم جهان به نمایش به وجود آورده بود.

 اگر از طراحی شهر جلفا و امکاناتی که برای جذب گردشگر و ایجاد پیاده راه‌ها و فضا‌هایی که می‌توان با طراحی برای ارس و شهرستان‌های اطراف آن ایجاد کرد بگذریم، وجود رودخانه ارس این امکان را به این منطقه داده که بتواند با طراحی محیطی آن را به یکی از تفرجگاه‌ها و مراکز توریستی منطقه تبدیل کند و با برنامه ریزی و در نظر قوانین و دستورالعمل‌ها و بدون آسیب زدن به محیط زیست، می‌توان از زیبایی‌های آن بهره بیشتری برد. این رودخانه از مرز ترکیه، نخجوان، جلفا و ارمنستان گذشته و پس از گذر از مرز ایران و وارد جمهوری آذربایجان شده و در حال حاضر مرز این دو کشور است.

منطقه آزاد ارس منطقه مهمی در کشور است که با قرار گرفتن شهرستان جلفا در آن می‌توان گفت تاریخ پر فراز و نشیبی را پشت سر گذاشته و مسلما معماری آن نیز متاثر از این تغییر سیاست‌ها و تغییر نگرش‌ها در دهه‌های مختلف کشور بوده است، اما با این وجود شیوه شهرسازی آن بر اساس یک هندسه سیستماتیک شکل گرفته، چیزی که کمتر در سکونتگاه‌های اطراف آن که بر اساس هندسه ارگانیک هستند دیده می‌شود.

به گفته کارشناسان، در اواخر عهد قاجار و مقارن با سال‌های جنگ جهانی اول از طریق جلفا، ایران برای اولین بار از طریق ریل راه آهن به یک کشور خارجی وصل شد و این شهر مورد توجه قرار گرفت. پس از آن با شروع حکومت پهلوی در سال‌های اولیه قرن شمسی جاری، ایران به منظور سامان دادن به اوضاع مرزی و گمرکی، تصمیم به رونق و عمران سرحد جلفا گرفت، ولی با تسرّی جنگ جهانی دوم به سرحدات ایران و سپس هجوم ناگهانی قشون شوروی به جلفا و اشغال سرحد جلفا؛ عمران و رونق این منطقه به تخریب و رکود مبدل گشت به نحوی که جلفا تا اواسط دهه سی شمسی که دولت ایران اراده به آبادانی و شکوه این شهر گرفت، یک سکونتگاه حاشیه مرزی و محقر بود.

بعد از کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ هجری شمسی و تغییر اوضاع سیاسی، اقتصادی و اجتماعی ایران و با شروع دومین برنامه هفت ساله اقتصادی کشور (۱۳۴۱-۱۳۳۴ ه. ش)، توجه جدی به عمران شهر جلفا به دلیل استعداد منطقه آغاز شد.

در آخر باید گفت منطقه آزاد ارس همچنان جزو مهمترین مناطق ایران است که امروز به دلیل فعالیت‌های موفقیت آمیز این سازمان و وجود گمرک جلفا و زیرساخت‌های ترابری ریلی و جاده‌ای در آن می‌بایست با برنامه‌ای دقیق و متناسب با تاریخ و اقلیم این منطقه و تاثیری که می‌تواند بر صنعت گردشگری کشور داشته باشد اقدامی برای بحث طراحی شهری و معماری آن انجام شود تا در کنار طراحی وزین و متناسب، این منطقه بتواند نقشی موثر در آینده ارس ایفا کند.