شاید بتوان گفت عمده مشکل توسعه نیافتگی مناطق آزاد و شهرکه ای سرمایه گذاری و مناطق ویژه اقتصادی ایران را وجود بروکراسی های اداری تحمیل شده از سرزمین اصلی، نبود زیرساخت های اساسی برای جلب نظر سرمایه گذاران، ناآشنا بودن مدیران در سطح کلان کشور با مزیتهای این مناطق برای تحول در تولید ملی و صادرات، نبود روابط اقتصادی مناسب کشورمان با کشورهای همسایه، ضعف شدید سیستم بانکی و ICT، وابستگی به نفت و بی توجهی به ایجاد راههای جدید درآمدزایی و دهها معضل دیگر نام برد.*
تصمیم برای هزینه صحیح درآمد در گودال داغ و خطرناک بازیهای سیاسی، کاری پر ریسک بود که منطقه آزاد ارس به مدت چهار سال در بحرانهای مختلف با آن دست و پنجه نرم کرده است. معضل اساسی عرصه مدیریت در کشور اجرای پروژههای عمرانی بزرگ با اهداف تبلیغاتی است.
درحالی که در دنیای مدرن دانش، علوم و فنون نوین در صدر برنامه ریزی های مدت دار قرار دارد، در ایران افزایش آمار یک دولت نسبت به دولت قبل و تغییر اساسی برنامه ها طبق سلایق مدیران جدید در راس امور قرار میگیرد. در کشوری که مشکلات متعدد برای سرمایه گذاری از جمله ضعف زیرساختها، ناهماهنگی مقررات، تعدد مراکز تصمیم گیر، اجرای ناصحیح قوانین و مقررات، اختلاف جناح های سیاسی کشور، روابط تنش زا در سیاست داخلی و خارجی، محدودیتهای قانونی، رانت خواری، نوسانات ارز و در نقطه مقابل سیاست های دولتها برای رفع موانع وجود دارد، اجرای طرحهای زیربنایی ریسک بزرگی است.
اول زیرساخت بعد کار
مناطق آزاد در ایران در محدوده ای کوچک و با هدف تجربه شیوه های نوین مدیریت و اجرا در حوزه های مختلف و بخصوص در عرصه اقتصاد و تجارت بین الملل برای الگوسازی در سراسر کشور ایجاد شدند. نیاز هر منطقه آزاد برای تحقق اهداف تعیین شده، آماده بودن و یا آماده کردن زیرساختها برای جذب سرمایه های سرگردان داخلی و خارجی است که متاسفانه کمتر در کشور مورد توجه قرار می گیرد.
با وجود مشکلات یاد شده و نیازهای اساسی برای توسعه سرمایه گذاری خارجی در کشور، تصمیم برای هزینه بخش عمده درآمد و بودجه یک سازمان اقتصادمحور به تامین زیرساخت های راه و انرژی که قابل مشاهده برای عموم نیست، ریسک پذیری و نگاه نافذ مدیریتی می طلبد که باید در مدیران سراسر کشور نهادینه شود.
منطقه آزاد تجاری و صنعتی ارس که همچنان بعنوان صنعتی ترین منطقه آزاد ایران مطرح است نمونه بارزی از ریسک مدیریتی با نگاه بلند مدت به نیازهای توسعه و جذب سرمایه گذاران خارجی است.
هزینه بیش از دو هزار و 746 میلیارد ریالی سازمان منطقه آزاد ارس در بخشهای عمرانی برای تامین نیازهای زیرساختی مختلف انرژی، خدمات عمومی، فرهنگی و اجتماعی، بهداشت و درمان، راه و ترابری، گردشگری و کشاورزی و... نمونه عینی ریسک مدیریتی در سازمانی است که همواره با غلبه نگاههای سیاسی بر نگاههای اقتصادی از سوی احزاب و نهادهای مختلف روبرو بوده است.
گزارش مرکز مشاورهای مک کنزی طی سالهای 2007 تا 2012 حاکی از کاهش سرمایه گذاری کشورهای ثروتمند در زیرساخت و به دلیل ظهور بحرانهای اقتصادی است؛ این موضوع همچنان در کشورمان قابل مشاهده است. اما گزارش مدیریت طرح و برنامه ارس از عملکرد عمرانی این منطقه از نیمه دوم سال 1392 تا شش ماه اول امسال بیانگر اختصاص بیش از 70 درصد بودجه سالانه این منطقه آزاد به تامین زیرساختهای عمرانی در بخشهای مختلف است.
به عنوان مثال بیشترین میزان سرمایه گذاری با 889 میلیارد ریال به بخش راه و ترابری اختصاص داشته و صنایع با حدود 705 میلیارد ریال، عمران شهرها با حدود 314 میلیارد ریال، ساختمان و تاسیسات مناطق با حدود 191 میلیارد ریال، گردشگری با 159 میلیارد ریال، برق با حدود 85 میلیارد ریال، عمران و نوسازی روستاها با حدود 80 میلیارد ریال بخشهای عمده اختصاص بودجه سالانه ارس در چهار سال گذشته است.
کشورهای خواهان توسعه پایدار در دهه های گذشته برای بهره مندی از مزیت های تجارت آزاد، رونق اقتصاد و حضور در بازارهای بین المللی، مناطقی را با کمترین بروکراسی و مزیت های سرمایه گذاری ایجاد کرده و قوانین الگوسازی شده را در سراسر کشورشان جاری کردند. آنچه برای دستیابی به نقطه ایدهآل مرسوم است تامین زیرساخت ها در گام نخست و جذب سرمایه گذار در گام بعدی است.
از بروکراسی تا وابستگی نفتی
شاید بتوان عمده مشکل توسعه نیافتگی مناطق آزاد و شهرک های سرمایه گذاری و مناطق ویژه اقتصادی ایران را وجود بروکراسی های اداری تحمیل شده از سرزمین اصلی، نبود زیرساختهای اساسی برای جلب نظر سرمایه گذاران، ناآشنا بودن مدیران در سطح کلان کشور با مزیتهای این مناطق برای تحول در تولید ملی و صادرات، نبود روابط اقتصادی مناسب کشورمان با کشورهای همسایه، ضعف شدید سیستم بانکی و ICT، وابستگی به نفت و بی توجهی به ایجاد راههای جدید درآمدزایی و دهها معضل دیگر بیان کرد.
تامین ده ساله زیرساختها
درحالیکه بخش عمده بودجه کشور صرف هزینه های جاری میشود، بخش خصوصی در بهترین حالت 25 درصد در اقتصاد کشور حضور دارد. با این حال منطقه آزاد ارس با اصلاح فرایندها و اتخاذ تصمیمی تاریخی برای تامین زیرساختهای 10 سال آینده ارس ریسک بزرگی را متحمل شد که با مخالفت ها و مسموم سازی فضای جامعه توسط حامیان صرف بودجه برای پروژه های تبلیغاتی و صرفا افزایش ردیف رزومه کاری را به همراه داشت.
طی چهار سال گذشته با اجرای 29 کیلومتر فیبر نوری ظرفیت ارائه اینترنت از 10 مگابیت بر ثانیه به بیش از 60 مگابیت بر ثانیه افزایش یافت و ظرفیت برق ارس نیز که قبل از سال 1394 برابر با 12 مگاوات بود با تامین 48 مگاوات و احداث پنج کلیدخانه به همراه تامین 120 مگاوات در سایت صنایع سنگین در سال 1394، توان برق منطقه 11 برابر شده است.
اما این پایان ماجرا نیست و تامین زیرساخت لازم برای احداث انواع نیروگاه با مجموع ظرفیت بیش از دو هزار مگاوات برق، طراحی و مطالعه بیش از 812 متر خطوط فوق توزیع، طراحی و مطالعه پنج دستگاه پست فوق توزیع و 19 کلیدخانه جدید اقدامات اخیر ارس برای تامین انرژی برق است.
تامین نیازهای اساسی سرمایه گذاران و راه اندازی کارخانه های بزرگ و کوچک تولیدی در راس کار گرفت و حوزه گاز نیز متحول شد. تا قبل از سال 1394حجم گاز موجود در ارس 30 هزار متر مکعب بود. اما با اقدامات ارس از سال 1394 بیش از 36کیلومتر خط انتقال گاز احداث شده است که با رشد سه برابری حجم گاز موجود به 130 هزار متر مکعب افزایش یافته است. هم اکنون نیز پروژه تامین گاز سایت صنایع سنگین و 40 هکتاری، واحدهای تجاری و خدماتی و مسکونی و همچنین ناحیه صنعتی خداآفرین در حال اجرا می باشد.
شبکه فاضلاب نیز یکی از نیازهای ارس بود. تا قبل از سال 1394 شبکه فاضلاب احداث شده برابر با 17 کیلومتر بود که با اجرای 53 کیلومتر شبکه فاضلاب جدید تا پایان امسال این میزان به چهار برابر افزایش می یابد.
راه دسترسی آسان و امن از نیازهای اساسی برای تحقق توسعه است. سالانه یک سوم بودجه حوزه عمرانی ارس به جاده مرند-جلفا اختصاص داده می شود. منطقه آزاد ارس خارج از وظایف سازمانی و برای تسریع در احداث این مسیر در 30 کیلومتر از این جاده که با هدف اتصال به بزرگراههای کشور از ارس تا بندرعباس می باشد مشارکت دارد که تنها هشت و نیم کیلومتر از تعهدات ارس باقی مانده و در حال اجرا است.
احداث تصفیه خانه صنعتی با ظرفیت تصفیه شبانه روزی 13 هزار متر مکعب و پیشرفت 98 درصدی، رتبه اول استان در ضریب نفوذ تلفن ثابت و رتبه دوم استان در ضریب نفوذ تلفن همراه، تحول اساسی در واگذاری دیتا و تلفن ثابت با خرید و نصب سیستم جی-پان و واگذاری به روز خط تلفن ثابت به صورت نامحدود، افزایش دو برابری نسبت به قبل از سال 1394 با واگذاری بیش از سه هزار و 500 شماره خط تلفن ثابت تا پایان امسال، از دیگر اقدامات ارس در حوزه عمرانی و تامین زیرساخت ها میباشد.
آب حیاتی ترین ماده برای تولید است
تا قبل از سال 1394 مقدار آب خام صنعتی موجود در این منطقه 20 لیتر در ثانیه بود که در سال یاد شده با حفر چاه و ساخت تصفیه خانه و مخزن 2500 متر مکعبی 60 لیتر در ثانیه آب خام صنعتی به سایت گلخانه ارس تزریق شد.
آب خام صنعتی در سال 1393 برابر با 20 لیتر بر ثانیه بود که در سال 1394 با افزایش 12 و نیم درصدی به 250 لیتر بر ثانیه افزایش یافت. در بخش آب شرب نیز با اجرای 25 کیلومتر خط انتقال آب، برای اولین بار و بدون نیاز به شهرهای همجوار، آب شرب شهر جلفا به میزان 40 لیتر در ثانیه تامین شد.
پدافند غیرعامل به معنای واقعی در ارس
با نگاه اجمالی به بخشهایی از عملکرد ارس در حوزه زیربنایی و عمرانی، می توان گفت این منطقه آزاد که با کشورهای ارمنستان، آذربایجان و جمهوری خودمختار نخجوان هم مرز بوده و به دلیل وجود کارخانه های بزرگ و کوچک تولیدی صنعتی ترین منطقه آزاد ایران محسوب میشود، توانسته به معنی واقعی پدافند غیر عامل را در منطقه ای استراتژیک و با جغرافیای خاص ایجاد کرده و زمینه تولید و صادرات انواع محصولات و کالاها را فراهم نماید.
در پایان باید گفت به نظر می رسد مدیران ارشد کشور می توانند با خشکاندن آفت انتصاب مدیران غیرمتخصص در مناصب حساس اقتصادی، فرهنگی و سیاسی، سیستم اداری کشور را از هدر رفت بودجه در برنامه های کوتاه مدت و جاری رهایی داده و آیندهای بهتر برای مناطق محروم رقم بزنند.
*یادداشت: داود جاهدی