هر نقطه از آذربایجان به لطف ذوق بی انتها و دستان پرتوان هنرمندان میهنمان، یادگاری از تاریخ و فرهنگ و باورهای مردم را در دل خود جا داده؛ و حاشیه رودخانه ارس، سالهاست میزبان تعدادی از باشکوهترین این یادگارهاست.
ساخته شدن بناهای باشکوه و عظیم در حاشیه رود ارس تاریخی بسیار کهن دارد؛ در کنار مجموعه هایی همچون قلعه های بلند بالا و حمام کردشت، مجموعه کلیساهای تاریخی نیز بر زیبایی این منطقه و جذابیت های دیدنی اش افزوده اند.
مجموعه کلیساهای این منطقه و دیگر شهرهای استان آذربایجان شرقی نشانه تعامل و همراهی اقوام و ادیان مختلف ابراهیمی در کنار یکدیگر بوده و توانسته اند این دوستی را در قالب هنر و فرهنگ نیز به تصویر بکشند.
کلیساها به عنوان بخشی مهم از تاریخ منطقه آذربایجان، همواره حضوری ارزشمند در زندگی مردم منطقه و پیروان عیسی مسیح (ع) داشته اند و استانهای آذربایجان شرقی و آذربایجان غربی با توجه به موقعیت خاص مکانی و اهمیت تاریخی شان، میزبان نمونه های منحصر به فردی از مهمترین کلیساهای جهان هستند؛ نمونه هایی که با ثبت در فهرست آثار جهانی سازمان یونسکو به یادگارانی برای تمام مردمان جهان تبدیل شده اند.
***
کلیسای سنت استپانوس بی شک یکی از دیدنی ترین یادگاران تاریخی استان آذربایجان شرقی است؛ مجموعه ای در 16 کیلومتری غرب شهرستان جلفا و در 3 کیلومتری کرانه جنوبی رود ارس.
در مورد تاريخچه ساخت اين بنا اظهارات فراواني وجود دارد. عده‌اي آن را از بناهاي اوايل مسيحيت و برخي نيز چون تاورنيه اين بنا را به دورة صفويه نسـبت مي‌دهند. درحـالي‌كه شيوة معماري بنا و مصالح ساختماني آن نشان دهندة اين مطلب است كه اين كليسا در بين قرن چهارم تا ششم هجري مابین قرون دهم تا دوازدهم ميلادي ساخته شده است.
در مورد موقعيت كليسا نيز مي‌توان چنين استنباط نمود كه كليسا در محوطه‌اي حصار شده از درختان و در درة سرسبزي واقع شده كه حصاري سنگي آن را احاطه كرده و آن حصار باروئي بلند با هفت برج نگهباني و پنج پشت بند استوانه‌اي سنگي شبيه به دژهاي مستحكم دورة ساساني و قرون اوليه اسلامي دارد. دروازة اين بارو در وسط ديوار غربي تعبيه شده و داراي دري چوبي و آهنين مي‌باشد و نقش برجسته‌اي از حضرت مريم(ع) و دوران كودكي حضرت عيسي(ع) در پيشاني طاقنماي آن به چشم مي‌خورد. بناي كليسا از سه قسمت اصلي برج ناقوس، نمازخانه، اجاق دانيال تشكيل شده است.
برج ناقوس كليسا بر روي ايوان دو طبقه‌اي متصل به ديوار جنوبي كليسا قرار دارد. اين برج با نقوش برجستة فرشته، صليب، ترنج، ستاره گل هشت پر زينت يافته است. اين برج از آثار نفيس دورة قاجاريه است و در زمان عباس ميرزا نايب السلطنه مرمت شده است. درب ورودي نمازخانه منبت كاري با تزئينات بسيار زيباي آن در وسط ضلع غربي تعبيه شده است و گفته می شود بیش از هزار تکه چوب در آن به کار رفته است. در اين قسمت از كليسا حجاري پايه‌ها و نيم ستونها و زنجيرهاي جوانب و مقرنسهاي آن از شاهكار‌هاي هنر حجاري به شمار مي‌رود.
كتيبه اي از سنگ ماسه‌اي سرخ رنگ به خط نستعليق بر بالاي در ورودي و زير طاق مدخل كليسا به چشم مي‌خورد، نقش‌هاي برجسته‌اي از فرشتگان بر پيشاني طاقنماهاي اضلاع شانزده‌گانة پهن گنبد مرکزی كه در حقيقت پاي طاق گنبد بلند و زيباي نمازخانه كليسا محسوب مي‌شود حجاري شده است. اجاق دانيال تالاري است متصل به ديوار شمالي كليسا كه 6 متر عرض و نزديك به 20 متر طول دارد؛ اجاق دانيال به نام دانيال از قديسين قرن پنجم ميلادي معروف است.
این زیبایی ها و جزییات بسیاری موجب شد تا این مجموعه به همراه چند کلیسای دیگر به عنوان اولین آثار ثبت جهانی استان، همه ساله میزبان تعداد زیادی از گردشگران باشند.
***
اما سنت استپانوس تنها کلیسای دیدنی حاشیه ارس نیست؛ نمازخانه چوپان یا ناخيرچي هم در نوار مرزي ايران و جمهوري خودمختار آذربايجان بر سر راه كليساي سنت استپانوس ساخته شده و از دیگر کلیساهای ثبت شده در سازمان یونسکو می باشد. نمازخانه ناخيرچي در دامنه جنوبي رود ارس، بر دامنه كوه در غرب نمازخانه سنت استپانوس قرار دارد. ناخير در تركي آذري به معني گله گاو است و ناخيرچي به معني گاو چران یا چوپان مي باشد.
كليسا داراي شکلی صليبي و يك گنبد مركزي مي باشد. گنبد آن بر روي پایه ای استوانه اي استوار شده است و به همین جهت شکل منحصر به فردی دارد. اين نمازخانه همانطور كه در تاريخچه آن آمده است چون مورد استفاده قشر ساده و بي آلايش چوپانان بوده است بناي آن نيزمانند زندگي چوپانان ساده و زيبا و بي آلايش مي باشد.
***
کلیسای مریم مقدس سومین کلیسای تاریخی حاشیه ارس است. در محل تلاقی دو رودخانه آق چای و ارس در سطح وسیعی و صافی که به صورت طبیعی است و در حاشیه جنوب ارس قرار گرفته، میزبان روستای سنگی دره شام است و در حاشیه شرقی این روستا، کلیسای مریم مقدس ساخته شده است.
دیگر کلیسای مجموعه ثبت جهانی استان، دارای کتیبه یا سنگ نوشته نیست که بتوان با استناد به آن برای بنا تاریخ گذاری کرد ولی طبق شواهد و مدارک و متون تاریخی، قدمت و تاریخ این کلیسا به دوران صفویه و قبل از آن برمی گردد.
کلیسای مریم مقدس و روستای دره شام تا دوره صفویه فعال بوده و زندگی در آن جاری بوده ولی بعد از آن کوچ ارامنه جلفا به جلفای اصفهان توسط شاه عباس این روستا نیز متروکه گردیده و پس از آن جمعیت زیادی در آن زندگی نمی کند.
بنای این کلیسا با مصالح سنگی ساخته شده، به شکلی که در دیواره ها شاهد تکه سنگ های کوچکتر و در گنبد تمام سنگی اجرا شده است، در فضای داخلی کلیسا می توانیم گچ کاری و همچنین نقاشی دیواری هم ببینیم.
تنها در سردرب ورودی کلیسا از سنگهای تراش و تزئینات سنگی استفاده شده است نوع تزئینات گل و بوته و صلیب می باشد که به صورت جدا در بخشهای مختلف دیواره به کار رفته است.
***
کلیساهای حاشیه ارس بی شک یکی از دیدنی ترین یادگاران تاریخ در روزهای آغاز سال نو هستند؛ یادگارانی از دیروز برای فردا ...

گزارش: فرینوش اکبرزاده