• مقدمه

در راستای تحقق اهداف تعیین شده در منشور توسعه منطقه آزاد ارس و دستیابی به استراتژی کشاورزی و بمنظور
آماده سازی بسته های سرمایه گذاری جهت جذب سرمایه گذاری در حوزه های مختلف؛ تحقیقی تحت عنوان «امکان سنجی بررسی کشت و تولید گیاهان دارویی در منطقه آزاد ارس» طی مدت 12 ماه صورت پذیرفت که در ذیل به خلاصه ای از دستاوردهای این تحقیق اشاره می شود.

• پرسش آغازين

کدام گياه يا گياهان دارويي با توجه به قابليت کشت در منطقه و ارزش اقتصادی خود قابل توصيه جهت زراعت در منطقه آزاد ارس می باشد؟

• هدفهاي تحقيق

1. شناسايي گياهان دارويي قابل کشت در منطقه
2. نمايش قابليت زراعي منطقه با وجود آب فراوان در محيط
3. معرفي نمادين كشور بعنوان مهد گياهان داروي
4. افزايش جاذبه¬هاي توريستي منطقه و معرفي قابليت دارويي كشور براي جهانيان
5. افزايش صادرات غير نفتی

• خلاصه

گياهان دارويي در کشور ما از تنوع و گستردگی و اهميت طبی و تاريخی فراوانی بر خوردارند ولی تاکنون با وجود تنوع طبيعی و زيست گاههای متعدد گياهان دارويي، در مورد پرورش مزرعه¬اي آنها اقدامات محدودی صورت گرفته است مهمترين دليل اين کم کاری اينست که روش زراعت اکثر آنها برای کشاورزان ناشناخته بوده و کشاورزان در مورد سود دهی اقتصادی اين نوع زراعت، اطلاع و اطمينان کافی نداشته اند. در طی سالهای متمادی، دانشمندان و محققان زيادي مطالعات گسترده¬اي در مورد نيازهای اکولوژيکی و زراعی هر كدام از اين گياهان انجام داده و به نتايج با ارزشی دست يافته اند در اين تحقيق سعی شد با بهره بردن از اين نتايج و انطباق آنها با نتايج حاصل از مطالعه و بررسي شرايط منطقه، گياهان دارويي سازگار را بطور نسبی شناسايي نموده و با بر آورد ارزش اقتصادی و تخمين ميزان بهره وری آنها نسبت به گياه زراعی غالب منطقه، پر سود ترين گياه را برای کشت و زرع در منطقه در بين کشاورزان پيشنهاد کرده و ترويج نمود.
از سوی ديگر منطقه آزاد تجاري- صنعتي ارس به دليل موقعيتهاي ژئواکونوميک (وجود قابليت اکوتوريسم و توريسم فرهنگي، وجود آب کافي به دليل مجاورت با رودخانه ارس) و ژئواستراتژيک (همسايگي با کشورهاي شمالي و ترکيه، قرار گيري در مسير جاده ابريشم) و نيز وجود تنوع طبيعي در گياهان منطقه، قابليت کشت و صدور انواع گياهان دارويي را دارد شناخت گياهان قابل کشت و با ارزش افتصادي بالاتر مي تواند علاوه بر تامين نيازهاي دارويي منطقه باعث افزايش صادرات غير نفتي در کشور گردد.

• ماده و روشها

اين تحقيق در هفت بخش مجزا و تحت عناوين زير آماده گرديد:
1- مطالعات مقدماتی گياهان دارويي 2- مطالعه خاکشناسی دشت گرديان 3 و4- مطالعات هواشناسی و ارزيابی تناسب زراعی 5 و6- برآورد ارزش اقتصادی ومقايسه با گياه زراعی غالب منطقه 7- تجارت گياهان داروئی
1- مطالعات مقدماتی گياهان دارويي: در اين تحقيق ابتدائاً از بين تمام گياهان دارويي حدود 32 گياه دارويي(رازيانه، گشنيز، گلپر، باريجه، انيسون، شويد، زيره، زنيان، خردل، خاکشير، قدومه، سداب، نعناع، بادرشبو، بادرنجبويه، مرزه، مريم گلي، مرزنجوش، اسطوخودوس، ترخون، بومادران، گلرنگ، کاسني، شيرين بيان، کرچک گاوزبان، اسفرزه، شاهدانه، زعفران، ماريتيغال، هميشه بهار، بابونه) را که داراي تنوع بيشتر و استفاده گسترده‌تري در کشور هستند به تصادف و به عنوان نماينده ساير گياهان دارويي انتخاب نموده و تحقيقات روي اين گياهان صورت گرفت. اطلاعات علمي گياهان دارويي مذکور از لحاظ شرايط كشت، ميزان آب مورد نياز، نوع خاك و شرايط اكولوژيكي مورد نياز با استفاده از منابع اينترنتي و کتب علمي موجود جمع آوري شد. از سوي ديگر اطلاعات جغرافيايي و شرايط آبي موجود در منطقه با استفاده از اطلاعات و نقشه هاي ارائه شده از معاونت طرح برنامه و فن آوري اطلاعات سازمان منطقه آزاد تجاري ارس جمع آوري گرديد.
2- مطالعه خاکشناسی دشت گرديان: در مرحلة بعد لازم بود شرايط اکولوژيکي و خاکشناسي منطقه براي بررسي قابليت انطباق با شرايط زراعي گياه دارويي مذکور ارزيابي گردد به اين منظور اطلاعات خاکشناسي منطقه بر اساس تحقيقات انجام شده در شرکت فرازآب، مبني بر مطالعات " بازنگري طرح توسعه كشاورزي" و با استفاده از آمار و اطلاعات سال 1377 جمع آوري گرديد
3- مطالعات هواشناسی: اطلاعات هواشناسي منطقه با استفاده از داده هاي حاصل از سايت اينترنتي www.Weather.ir متعلق به سازمان هواشناسی کشوری جمع آوري شد.
4- ارزيابی تناسب زراعی: در مرحله بعد ارزيابي اراضي دشت گرديان جهت مطابقت شرايط مورد نياز گياه با ويژگيهاي خاک و اقليم منطقه، بر اساس ارزيابي اراضي براي نباتات خاص به روش محدوديت ساده انجام گرفت. که در آن قابليت هر گياه تک به تک و درسريهای خاکشناسی مختلف دشت گرديان به طور جداگانه بررسی گرديد.
5- برآورد ارزش اقتصادی: جهت برآورد ارزش اقتصادي گياهان منتخب، نخست بهترين روش زراعت هر گياه دارويي با استفاده از نتيجه تحقيقات محققين کشوری شناسايي و در جداولی بطور جداگانه نوشته شده و سپس هزينه هاي زراعت اين گياهان از قبيل هزينه آبياري ، دستمزد کارگر، هزينه‌هاي کاشت، داشت ، برداشت، کود، سم و... با استفاده از اطلاعات بدست آمده از بررسي هاي صحرايي مستخرج از بررسي هاي دقيق موردي، مصاحبه با زارعين و مسئولان مرکز خدمات کشاورزي جلفا، جمع آوری شده و در آمد مربوط به هر گياه نيز از طريق مصاحبه با عطاريهاي تبريز، شبستر، تهران، کرمان و کارشناسان با تجربه و با توجه به قيمت خرداد ماه سال 1388 برآورد گرديد. آناليز هزينه ها و درآمد های هر گياه بطور جداگانه و توسط نرم افزار Excell صورت گرفت.
6- مقايسه ارزش اقتصادی گياهان دارويي منتخب با ارزش اقتصادي گياه زراعی غالب منطقه: به اين منظور نخست، لازم بود گياه زراعی غالب منطقه شناسايي شود در اين راستا، پس از تحقيقات ميدانی و مصاحبه با زارعين و مسئولان مرکز خدمات کشاورزي جلفا، گياه زراعی غالب منطقه، گياه يونجه شناخته شده و کليه هزينه ها و در آمد زراعت يونجه در منطقه از همان منابع، جمع آوری گرديد. در نتيجه مقايسه ارزش اقتصادي گياهان دارويي با ارزش اقتصادی يک هکتار زراعت يونجه در منطقه صورت گرفته و گياهان پر سود و دارای توجيه اقتصادی بيشتر (جهت اطلاع و ترويج بين زارعين) شناسايي شد.
7- تجارت گياهان داروئی: جهت پی بردن به اهميت اقتصادی گياهان دارويي فوق، با استفاده از منابع مختلف، ليست گياهان دارويي که دارای اولويت کشت جهت بهره مندی اقتصادی بودند تهيه گرديده و با ليست گياهان قابل کشت در منطقه مقايسه شده و از بين گياهان مورد مطالعه، بهترين گياهان دارويي برای کشت در منطقه توصيه گرديد.

• نتايج

اولويت کشت گياهان دارويي
با توجه به نتايج کلي بدست آمده مي توان اولويت کشت را به صورت زير ارائه نمود:
از اين ميان گياهان دارويي مورد مطالعه گياه زعفران، ماريتيغال، بابونه معمولي، مريم گلي، سداب, گشنيز، شاهدانه، گلرنگ و بومادران با توجه به اينکه شرايط آهکي را ترجيح مي دهند و از سويي آهک سريها بالاست بهترين گزينه هاي کشت محسوب شدند. گل گاوزبان، رازيانه، شويد، مرزنگوش و خردل سياه بدون داشتن ترجيح آهکي داراي کلاس کاملا مناسب بودند.
گياهان زيره سياه، باديان رومي، بادرنجبويه و ترخون به دليل pH بالاي سريها در کلاس نسبتاً مناسب قرار داشته و در اولويت دوم کشت قرار مي گيرند. در صورت کشت مي توان انتظار داشت حداکثر 15% کاهش عمکرد نشان دهند. مگر اينکه با افزودن اصلاح کننده هايي (مثل گوگرد يا کود دامي) pH را بطور موضعي کاهش داد.
گياهان اسطوخودوس فرانسوي، شيرين بيان و باريجه توسط عمق کم گياه محدود مي شوند و چون اين مشخصه نسبت بهpH اصلاح ناپذيرتر است اين گياهان در اولويت سوم قرار گرفتند.
در نهايت کرچک، کاسني، باريجه و هميشه بهار توسط اقليم محدود مي شوند محدوديتي که به سادگي قابل اصلاح نيست. کشت اين گياهان با کاهش عملکردي تا 15% مواجه خواهند شد. بهمين دليل اين گروه از گياهان اخرين اولويت را به خود اختصاص دادند.

• درآمد خالص توليد در هکتار

با کم کردن هزينه هاي توليد از درآمد ناخالص، درآمد خالص يک هکتار از گياهان دارويي مختلف حاصل شد. بر اين اساس گياه شيرين بيان، بومادران، شاهدانه، بادرنجبويه، بادرشبي، مرزنگوش، مريم گلي و هميشه بهار فاقد ارزش اقتصادي بودند. گلرنگ و باريجه بدليل عدم تامين اطلاعات قيمتي دقيق از سوي عطاري ها و سايتها، بدون ارزيابي لحاظ شدند.
مقايسه درآمد خالص توليد هر هکتار گياه دارويي با گياه زراعی غالب منطقه
از آنجايي که گياه زراعي غالب منطقه، يونجه است که امروزه براي کشاورزان اين منطقه داراي صرفه اقتصادي چشمگيري نسبت به ساير گياهان زراعي است بنابراين درآمد خالص گياهان دارويي با درآمد خالص گياه يونجه مقايسه شده است. از بين گياهان داراي ارزش اقتصادي، تنها گياهان شويد، زيره سبز، ترخون، بابونه رومي، بابونه آلماني ارزش کمتري نسبت به يونجه داشتند.

•  گياهان دارويي قابل توصيه در منطقه

از اين ميان گياهان زعفران، ماريتيغال، بابونه معمولي، مريم گلي، سداب, گشنيز، شاهدانه، گلرنگ و بومادران، گل گاوزبان، رازيانه، شويد، مرزنگوش و خردل سياه که داراي اولويت کشت هستند گياهان زعفران، ماريتيغال، سداب, گشنيز ، گل گاوزبان، رازيانه و خردل سياه علاوه بر اولويت کشت داراي ارزش افزوده بالاتري نسبت به يونجه نيز بوده و از لحاظ مسائل ترويجی نيز، کشت آنها به سهولت قابل توصيه است.
پيشنهادات
با توجه به اينکه در اين تحقيق هر گياه دارويي، تنها بصورت تئوريکی مورد ارزيابی قرار گرفته است بنابراين لازم است مطالب فوق خصوصا زراعت گياهان دارويي، در سطح پلاتهای کوچکی در سالها و مکانهای مختلف نيز ارزيابی شود تا اينکه اثرات عوامل خاص محيطی برای هر گياه در منطقه شناسايي شود.
از آنجايي که در حال حاضر، هيچ متولی خاصی برای گياهان دارويي در کشور وجود ندارد و اين امر توسط دلالان انجام می شود بنابراين هيچ ملاک واضحی برای قيمت گذاری محصولات زراعی وجود ندارد بنابراين در اکثر موارد زراعت اين گياهان برای کشاورزان مقرون به صرفه نيست بنابراين پيشنهاد می شود قبل از هر گونه اقدامی جهت ترويج زراعت اين گياهان، نخست در اين مرکز، سيستمی برای صادرات يا فراوری اين گياهان طراحی شود و سپس اقدامات ديگری در مورد قيمتها و سود و زيان اقتصادی صورت گيرد زيرا بر اساس معيارهای بازار دلالی، هر قدر جنسی در بازار بيشتر يافت شود دلالان ترجيح می دهند آن را با قيمتهای نازلتر خريداری نموده و با سود بيشتری آنرا به فروش برسانند.

• محدوديتها

تفاوت فاحش بين قيمت خريد و فروش گياهان دارويي، تفاوت شديد قيمت بين خريداران و فروشندگان مختلف و نبود يک معيار واحد در بين آنها، ناشناخته بودن تمام نيازها و محدوديتهای اکولوژيکی گياهان دارويي، ناشناخته بودن مراحل فنولوژيکی گياهان دارويي در منطقه، جزو محدوديتهای مشاهده شده در اين تحقيق بود.
لازم به توضیح است که علاقمندان جهت کسب اطلاعات بیشتر و مطالعه گزارش نهایی طرح می توانند به مدیریت تحقیق و توسعه سازمان منطقه آزاد ارس مراجعه نمایند.