منطقه آزاد ارس در محدوده جغرافيايي شمال غرب ايران يکی از مناطق آزاد تجاری- صنعتی ايران محسوب می شود که در حال حاضر در ابتدای رسالت کارکردی خود قرار دارد. اين منطقه در حال حاضر، حوزه عملياتی خود را در عرصه صادرات، واردات و ترانزيت کالا و خدمات بيشتر در حوزه جغرافيايي کشورهای قفقاز، ترکيه و آسيای مرکزی تمرکز داده است و با توجه به موقعيت جغرافيايي منطقه، از پتانسيل های بالايي برای توسعه سطح عملکردی خود در بين مناطق پيرامونی برخوردار می باشد. در اين زمينه، می توان به پيوستگي های ژئوپليتيکی (فرهنگی، تاريخی، قومی، زبانی، امنيتی و ..) منطقه شمال غرب ايران با حوزه های پيرامونی و نيز موقعيت ژئواکونوميکی منطقه شمال غرب ايران به عنوان دهليز کريدورهای ارتباطی شمال- جنوب و شرق- غرب اشاره کرد که منطقه آزاد ارس بر اساس فلسفه وجود خود، در قلب جغرافيايي اين حوزه می تواند از نقش آفرينی های ژئوپليتيکی و ژئواکونوميکی بالايي برخوردار باشد.

ويژگي هاي ژئوپليتيکي منطقه
ارتباط و پيوستگي فضايي- جغرافيايي با منطقه ژئوپليتيکي قفقاز
مهمترين ويژگي ژئوپليتيکي منطقه جلفا و به عبارت ديگر منطقه شمال غرب ايران، همجواري آن با منطقه ژئوپليتيکي قفقاز مي باشد. اهميت اين مسئله وقتي دوچندان مي شود که ما به اين واقعيت توجه داشته باشيم اين منطقه بعد از فروپاشي اتحاد شوروي، با توجه به واقعيت هاي ژئوپليتيکي آن (بويژه مسائل قومي- نژادي و محصور بودن در خشکي) يکي از ناامن ترين مناطق دنيا بوده است. البته، همجواري منطقه با قفقاز هم مي تواند فرصت باشد و هم تهديد. با اين وجود، در صورت استفاده از منطق جغرافياي سياسي در معادلات منطقه مي توان تهديدات موجود را به فرصت تبديل کرد. با توجه به اينکه منطقه قفقاز در مسير کريدور ارتباطي شمال- جنوب و غرب- شرق (طرح ارتباطي تراسيکا) قرار گرفته، مرز تلاقي دو تمدن بزرگ اسلامي و مسيحي بشمار مي رود، دروازه ورودي قدرت هاي بزرگ به منطقه آسياي مرکزي محسوب مي شود، تنها گستره ارتباط فضايي دو گستره بزرگ جهان ترک (ترکيه و کشورهاي ترک آسياي مرکزي) است و نيز وجود منابع درخور توجه زيرزميني در اين منطقه و ديگر مزيت هاي ژئوپليتيکي- ژئواکونوميکي بويژه پيوستگی فرهنگی- فضايي شمال غرب ايران با منطقه، بنابراين، منطقه آزاد تجاري- اقتصادي ارس بدليل همجواري با اين منطقه مي تواند خالق فرصت هاي ژئوپليتيکي و ژئواکونوميکي ممتاز و بي شماري براي ايران و منطقه باشد. البته، واقعيت هاي ژئوپليتيکي منطقه قفقاز تنها به مزيت هاي آن محدود نمي شود. لازم بذکر است در صورت برخورد نامناسب با مسائل جاري منطقه، ناامني موجود در منطقه مي تواند فرصت هاي ژئوپليتيکي و ژئواکونوميکي آن را نيز خنثي سازد. همچنين، با توجه به ويژگي هاي خاص جغرافياي سياسي ايران بويژه تمرکز شديد فرهنگي، اقتصادي و سياسي و اينکه منطقه شمال غرب ايران با بخش قابل توجهي از منطقه قفقاز داراي تجانس قومي- زباني است و به تعبيري منطقه شمال غرب ايران در وراي مرزهاي سياسی ايران، داراي عقبه فضايي است، بنابراين، درصورتي که سياست هاي حکومتي در جمهوري اسلامي ايران به سوي تمرکززدايي پيش نرود، شايد در آينده نه چندان دور، خود اين منطقه به دلايل بروز ملي گرايي باعث ايجاد ناامني براي منطقه آزاد تجاري- صنعتی ارس باشد (ولی قلی-زاده، 1388: 476). همچنين، عليرغم اينکه همجواري منطقه آزاد تجاري- صنعتی ارس با قفقاز در سطح منطقه اي مي -تواند حامل فرصت هاي ژئوپليتيکي و ژئواکونوميکي فراواني براي ايران و منطقه باشد، در سطح محلي همجواري منطقه آزاد ارس با منطقه خودمختار نخحوان که خود منطقه برونگان جمهوري آذربايجان است و به دور از خاک مادر در انزواي ژئوپليتيکي و جغرافيايي بسر مي برد، مهمترين محدوديت و مشکل ژئوپليتيکي منطقه آزاد تجاري- اقتصادي ارس را بوجود آورده است.

قرار گرفتن در کانون جغرافيايي مناطق ژئوپليتيکي آسياي مرکزي، قفقاز، آناتولي، و خاورميانه
منطقه اوراسيا به عنوان مهمترين گستره قدرت جهاني از مناطق ژئوپليتيکي متعددي با ويژگي ها و قابليت هاي ژئوپليتيکي متفاوتي تشکيل شده است که هر کدام از اين مناطق با توجه به ويژگي هاي ژئوپليتيکي و ژئوالونوميکي خود نقش ويژه اي در عرصه رقابت هاي جهاني بر عهده دارد. در حال حاضر، از جمله مهمترين مناطق ژئوپليتيکي اوراسيا و به عبارتي جهان سياسي، مناطق ژئوپليتيکي آسياي مرکزي، منطقه قفقاز، آناتولي، و خاورميانه هستند که منطقه آزاد تجاري ارس (منطقه شمال غرب ايران) در گستره جغرافيايي ايران در کانون جغرافيايي مناطق ياد شده قرار گرفته است که اين ويژگي، در صورت استفاده منطقی و جغرافيايي مي تواند مزيت ژئوپليتيکي و ژئواکونوميکي ويژه اي براي ايران فراهم آورد. به عبارتي، اين موقعيت حساس نشان دهنده ظرفيت هاي بالاي ايران براي ايفاي نقش ژئوپليتيکي در مناطق ياد شده مي باشد.

بعلاوه، ويژگي هاي جغرافياي سياسي اين منطقه شامل همجواري فضايي آن با مناطق ياد شده و برخورداري از فرهنگ مشترک و به عبات ديگري، اسلامي بودن اين مناطق و نيز تجانس ويژگي هاي جمعيتي و قومي- زباني اين منطقه با بيشتر مردمان قفقاز، آناتولي و آسياي مرکزي اين منطقه را به حلقه ارتباط بين مناطق ژئوپليتيکي ياد شده تبديل کرده است. شايان ذکر است، اين منطقه با توجه به تجانس ويژگي هاي جمعيتي آن با منطقه آناتولي، قفقاز و آسياي مرکزي (خصوصاً با توجه به اينکه خاک ارمنستان به دلايل سياسي ارتباط بين ترکيه و ديگر کشورهاي ترک را قطع کرده است) مي تواند به عنوان حلقه اتصال جهان ترک نيز عمل نمايد.

هيدروپليتيک رودخانه مرزي ارس
رودخانه ارس با توجه به جغرافياي سياسي ويژه آن به عنوان يکي از مهمترين رودخانه هاي مرزي و نيز رودخانه هاي بين المللي شناخته مي شود. اين رودخانه علاوه بر اينکه مرز بين ايران و جمهوري هاي آذربايجان و ارمنستان و نيز منطقه خودمختار نخجوان را تشکيل مي دهد، در منتهي اليه غربي آن در کشور ترکيه و ارمنستان و در منتهي اليه شرقي آن کاملاً در جمهوري آذربايجان جريان دارد. در مجموع، با توجه به گذشته تاريخي اين منطقه و بهره برداري مشترک و مساوي از منابع آب رودخانه ارس هم در زمان اتحاد شوروي و هم بعد از استقلال جمهوري هاي جبهه شمالي رود ارس، روند هيدروپليتيك اين رودخانه، روند مثبت و مبتني بر همكاري هاي فني، اقتصادي، كشاورزي، آبياري و ... بوده و تقريباً مناقشه و منازعه قابل توجهي بر سر مسائل رودخانه مهم مرزي ارس بين طرفين حادث نشده است و اگر اختلافاتي بر سر مسايل اين رود پيش آمده با گسترش و تعميق مناسبات و با انعقاد موافقتنامه هاي مختلف حل و فصل گرديده است.
بنابراين، با توجه به ژئوپليتيک همکاري بين کشورهاي منطقه بر سر استفاده مشترک و برابر از منابع آبي رودخانه ارس، مشاهده مي شود که اين رودخانه مرزي و بين المللي خود به خود زمينه ساز پيشنيازهاي ژئوپليتيکي براي همکاري-هاي ژئواکونوميکي و استراتژيکي در منطقه است. با اين حال، اين امر به معني اين نيست که ژئوپليتيک همکاري حاکم بر منطقه براي هميشه باقي بماند. در واقع، با اين ديدگاه که واقعيت هاي ژئوپليتيکي واقعيت هاي پايداري نيستند، بنابراين، با توجه به برداشت هاي روزافزون ترکيه و ارمنستان در بخش هاي بالادست رودخانه و نيز اينکه ايجاد سازمان منطقه آزاد تجاري- صنعتی ارس در منطقه نياز منابع آبي منطقه را بيش از پيش بالا خواهد برد، و مهمتر از همه اينکه، اين رودخانه با توجه به اينکه يکي از شاخه هاي اصلي رود کورا محسوب شده و در هيدروپليتيک کورا از جايگاه ويژه اي برخوردار است، نمي توان آينده هيدروپليتيک منطقه و رودخانه ارس را مثبت و مبتني بر ژئوپليتيک همکاري تلقي کرد (ولی قلی زاده، 1388: 477). بنابراين، اهميت اين مسئله به قدري است که در صورت عدم بکارگيری تمهيدات لازم مي-تواند به عنوان يکي از محدوديت هاي ژئوپليتيکي فرا روي فعاليت هاي اقتصادي منطقه آزاد تجاري- صنعتی ارس ايفاي نقش نمايد. شايان ذکر است، با توجه به پيشرفت هاي اقتصادي جمهوري آذربايجان و به تبع آن طرح هاي اقتصادي و صنعتي در دست مطالعه در اين جمهوري و نيز افزايش جمعيت منطقه بدليل شکوفايي اقتصادي آن (هم در کناره شمالي و هم جنوبي) نياز به منابع آبي منطقه افزايش خواهد يافت.

مهممترين ويژگي هاي ژئواکونوميکي منطقه
اهميت جلفا (منطقه آزاد ارس) در شبکه ترانزيتي منطقه
قرن بيست و يكم قرن تحولات شگرف در عرصه هاي گوناگون زندگي بشر است. قرن به وقوع پيوستن دگرگوني هاي پرشتاب در علوم و فن آوري و ابزارهاي نوين ارتباطي است. بديهي است اين همه جز در سايه گسترش و توسعه تجارت به منظور فراهم آوردن سرمايه لازم ميسر نمي باشد. از اين رو بي سبب نيست كه جهاني شدن تجارت، ‌مبادلات بين-المللي كار، ‌خدمات و گردشگري مدتهاست كه همزمان و همراستا بااين تحولات روند رو به رشد خود را طي مي كند. در اين ميان صنعت حمل و نقل بعنوان يكي از زيرمجموعه هاي مهم مقوله ارتباطات از بخش هاي زيربنايي و مهم اقتصاد هر جامعه محسوب مي شود. اين صنعت علاوه بر تحت تأثير قراردادن فرايند توسعه، خود نيز در جريان توسعه دچار تحول مي شود و با خارج شدن از مفهوم صرفأ درون مرزي، به شرط آنكه ازمكانيزم اجرايي صحيحي برخوردار باشد، مي-تواند بعنوان عاملي مؤثر در توسعه تجارت و تثبيت قيمت ها، توسعه منابع كمياب، افزايش رقابت، ‌توزيع مناسب و بهينه نيروي كار و نيز گسترش و توسعه صنعت گردشگري ظاهر شود. بهمين علت اهميت اين صنعت در اقتصاد ملي تا به آنجاست كه بسياري از صاحبنظران آن را بعنوان پلي براي رسيدن به توسعه پايدار معرفي مي كنند (سايت رسمی گمرک ج. ا. ايران، 1383).
در اين راستا، با توجه به ويژگي هاي ژئوپليتيکي منطقه، منطقه شمال غرب ايران و بويژه منطقه آزاد تجاري- صنعتی ارس بدليل موقعيت ويژه جغرافيايي آن در کانون راه هاي ارتباطي و مواصلاتي منطقه قرار گرفته است. در حال حاضر، بزرگترين مزيت ژئواکونوميکي منطقه آزاد تجاري- صنعتی ارس قرار گرفتن آن در گستره جغرافيايي کريدورهاي ارتباطي شمال- جنوب و شرق- غرب مي باشد که از اين طريق مي تواند به عنوان پل ارتباطي و حلقه اتصال اقتصاد داخل با محيط پيراموني و نيز حلقه اتصال و کانون رقابت و شکوفايي اقتصادهاي پيراموني و به تبع آن اقتصاد داخلي، ايفاي نقش نمايد. در واقع، اين منطقه مي تواند کانون تلاقي و رقابت بين اقتصادهاي غرب- شرق و شمال- جنوب منطقه جغرافيايي ارواسيا باشد. در اين منطقه جلفا به دليل موقعيت مرزي و همجواري ﺁن با جمهوري خودمختار نخجوان از اهميت ويژه‌اي برخوردار مي‌باشد. د واقع؛ با وجود موانع طبيعي رشته كوه هاي قراداغ و گردنه دره‌ديز، محور جلفا- مرند هنوز هم بهترين محور ارتباطي قسمت هاي مركزي ايران با مناطق برون مرزي است. علاوه بر اين، راه آهن جلفا- تبريز تنها مسير ريلي ارتباطي ايران و به طورکلي منطقه آسياي جنوبي از طريق منطقه قفقاز با شبکه ريلي فدراسيون روسيه و اروپاست که از زمان فروپاشي شوروي به سبب درگيري هاي قره‌باغ کوهستاني به حالت تعليق درآمده است.

مزيت‌هاي اقتصادي جلفا (منطقه آزاد ارس) در زمينه صادرات و واردات
با توجه به موقعيت جغرافيايي و پيشينه تاريخي اين منطقه در زمينه تجارت و بازرگاني با كشورهاي همجوار، ترديدي درباره موفقيت منطقه آزاد تجاري- صنعتي ارس در بحث توسعه اقتصادي تجاري بازرگاني و صنعتي وجود ندارد، چرا كه اين منطقه مانند بيشتر مناطق آزاد کارهاي تجاري- بازرگاني خود را از صفر شروع نكرده و در اين زمينه، قبل از فروپاشي شوروي، جلفا يکي از دروازه هاي مهم حيات اقتصادي ايران بشمار مي رفت. بعد از فروپاشي شوروي و دوره گذار ژئوپليتيکي در عرصه قدرت جهاني، اين منطقه عليرغم محدوديت هاي ژئوپليتيکي بوجود آمده (شکست قدرت اقتصادي جبهه شملي ايران و مهمتر از همه مسدود شدن راه هاي مواصلاتي منطقه با جبهه شمالي بدليل درگيري و پيدايش مسائل ژئوپليتيکي لاينحل بين جمهوري آذربايجان و ارمنستان در منطقه قره باغ کوهستاني)، همچنان اهميت تجاري- اقتصادي خود را براي ايران و کشورهاي منطقه حفظ کرده است.
در اين زمينه، امكانات و زيرساخت هاي موجود در جلفا (بويژه مزيت هاي ترانزيتي و فضاهاي موجود براي انبار و نگاهداري کالاهاي صادراتي و وارداتي در منطقه) مي‌تواند در آغاز كار اهرم مؤثري در تسريع روند امور اجرايي اين منطقه باشد. همچنين، معافيت های مالياتي براي انواع فعاليت هاي اقتصادي و معافيت از عوارض گمركي و سود بازرگاني براي واردات مواد اوليه و ماشين آلات به منطقه، صادرات كالاهاي توليد شده در منطقه به خارج از ايران يا ساير نقاط داخلي كشور با رعايت قوانين ارزش افزوده و كمترين تشريفات، صادرات كالاهاي ايراني و نيز صادرات مجدد كالاهاي ساير كشورها از منطقه جلفا به بازارهاي جهاني، و نيز برقراري ارتباط تجاري با ديگر مناطق آزاد تجاري- اقتصادي در ايران و منطقه از جمله مهمترين مزيت هاي اقتصادي اين منطقه محسوب مي شوند (هدايتی زاده، 1386). اين در حالي است که اقداماتي چون ثبت شركت هاي متنوع با فعاليت هاي تجاري- صنعتي توسط سازمان منطقه آزاد در منطقه، ايجاد بسترهاي لازم براي سرمايه‌گذاري خارجي در منطقه بدون مشاركت طرف ايراني، آزادي هاي كامل در زمينه هاي ورود، خروج، و خريد و فروش ارز، آزادي ورود هر نوع كالا به استثناء كالاهاي مغاير شرع اسلام، آزادي تأسيس و فعاليت مؤسسات بيمه خصوصي با سرمايه داخلي يا خارجي، آزادي تأسيس و فعاليت بانك ها و مؤسسات اعتباري خارجي با رعايت قانون مربوطه، و نيز تضمين حقوق قانوني سرمايه‌گذاران خارجي از ديگر بسترهاي فراهم شده در منطقه آزاد تجاري- اقتصادي ارس مي باشد که بر مزيت هاي اقتصادي وارداتي و صادراتي اين منطقه مي افزايد (همان).

ظرفيت هاي اقتصادي محيطي در منطقه آزاد ارس و مناطق پيراموني
بلحاظ توپوگرافي منطقه شمال غرب ايران، بدليل وجود بريدگي استثنايي در بين كوه هاي قره داغ- شمال استان آذربايجان غربي و پيدايش دشت جلفا، تقريبا بدون استثناء حركت تمام جريان هاي موجود به منطقة قفقاز، روسيه و اروپاي شرقي به اين محور هدايت مي شود. به طور كلي، اين مزيت محصول ويژگي توپوگرافيكي منطقه جلفا است (مركز مطالعات و تحقيقات شهرسازي و معماري ايران، ج. 5، 1385: 110) که بدليل وجود گلوگاه استراتژيک دره ديز و شبکه هاي ارتباطي جاري در آن مي تواند حامل ارزش هاي ماکرواکونوميکي و ژئواکونوميکي مفيدي براي منطقه و ايران باشد.
علاوه براين، در نزديكي منطقة آزاد ارس و در شهرستان هاي همجوار مرند، ورزقان و كليبر منابع معدني قابل توجهي وجود دارد كه حمل و نقل اين منابع معدني با هزينة اقتصادي قابل قبول به منطقه ميسر است. بويژه وجود معادن مس سونگون در ورزقان كه از مهمترين مزيت هاي دسترسي منطقه به يك منبع معدني پر ارزش براي احداث صنايع پايين دستي در آن تلقي مي شود (همان: 112). شايان ذکر است رگة معدني بزرگ و مهم مس كه بر روي يكي از كمربندهاي جهاني مس در محور هريس- اهر- ورزقان- شمال شهرستان مرند و جنوب جلفا واقع شده، بعنوان يكي از سه منبع بزرگ مس در جهان شناسايي شده است. اين رگة معدني آنچنان مهم است كه گاه استان آذربايجان شرقي را با دارندة اصلي ذخاير مس جهان يعني كشور شيلي مقايسه مي كنند (همان: 41). همچنين، بزرگترين معدن كائولين در سطح منطقه و کل خاورميانه در شهرستان مرند واقع شده است. به طورکلي، وجود منبع استراتژيک مس، منابع کائولين موجود در منطقه و نيز منابع نفيلين سينيت كليبر به همراه ديگر منابع و معادن طبيعي موجود در منطقه، بازگوي توان اقتصادي بالاي اين منطقه براي سرمايه گذاري داخلي و خارجي است که اين امر مي تواند منطقه آزاد تجاري- اقتصادي ارس را به بزرگترين قطب اقتصادي منطقه، در کانون مناطق ژئوپليتيکي قفقاز، آسياي مرکزي، آناتولي و خاورميانه تبديل نمايد. اين در حالي است که عبور لوله هاي ارسال گاز طبيعي از اين منطقه و مناطق پيراموني آن نيز ارزش استراتژيک ويژه اي به اين منطقه بخشيده است. علاوه بر آنچه که گفته شد، طبيعت بكر منطقه و وجود رودخانة زيباي ارس و بويژه وجود كليساي سنت استپانوس به عنوان يك منبع گردشگري مذهبي منحصر به فرد، به همراه ديگر مناطق ديدني پيراموني از نقاط قوت اين منطقه در زمينه صنعت توريسم هستند.

زمينه هاي تعاملي بين منطقه آزاد ارس و ساير مناطق آزاد در ايران
علی رغم اينکه منطقه آزاد تجاری- صنعتی ارس هنوز بلحاظ عملکردی نقش و جهت گيري ويژه ای ندارد، ولی رسالت، نقش و عملکرد اين منطقه هرچی که باشد، آن را از داشتن ترتيبات همکاري، يکپارچگي، تعامل و هم افزايي با ساير مناطق آزاد ايران بي نياز نمي نمايد، چرا که ايجاد ارتباطات سازمان يافته، همکاري هاي موردي و تبادل تجربه اين مناطق با يکديگر راه را براي هموار نمودن مسير آنها براي رسيدن به مقاصدشان سهل تر مي نمايد.
درهمين راستا، با توجه به اينکه منطقه آزاد کيش به دليل وجود جاذبه هاي گردشگري و ويژگي هاي طبيعي آن به منطقه جذابی براي جلب توريسم و گردشگري تبديل شده است، بنابراين وجود جاذبه هاي گردشگري فراوان منطقه آزاد ارس بهترين توجيه برای تعاملات دو منطقه در زمينه گردشگري و تبادل و توسعه توريسم می باشد. علاوه بر اين، با توجه به وجود زمينه های بازرگاني در هر دو منطقه، آنها مي توانند با تعامل با يکديگر هم افزايي هايي را ايجاد نمايند. منطقه آزاد قشم نيز با توجه به موقعيت جغرافيايي خود، در حقيقت، مي تواند خط واصلي بين منطقه آزاد ارس با کشورهاي حوزه خليج فارس و قشم با کشورهاي حوزه قفقاز باشد. همچنين با توجه به جهت گيري منطقه آزاد قشم در زمينه صنايع وابسته به نفت و گاز و نزديکي منطقه آزاد ارس به حوزه هاي نفتي جمهوري آذربايجان، اين امر مي تواند همکاري اين دو منطقه را در خصوص توليدات صنايع وابسته به نفت و پتروشيمي در بر داشته باشد. بعلاوه، اين منطقه نيز در ارتباط با گردشگري مي تواند تعاملات خوبی را با منطقه آزاد ارس برقرار نمايد (مركز مطالعات و تحقيقات شهرسازي و معماري ايران، ج. 2، 1385: 9- 138).
همچنين، با توجه به اينکه اصلي ترين و مهمترين عملکرد منطقه آزاد چابهار نقش ترانزيتي آن با كشورهاي آسياي مرکزی و ساير كشورهاي جهان از جمله افغانستان، پاكستان و هند مي باشد و منطقه آزاد ارس نيز حلقه واصل با کشورهاي CIS و کشورهاي حوزه قفقاز مي باشد، لذا تعامل و همکاري اين دو منطقه با يکديگر، می تواند بهترين پل ارتباطي کشورهاي شمال غربي و غرب ايران با کشورهاي جنوب شرقي و جنوب ايران باشد. منطقه آزاد اروند نيز، با اينکه مانند منطقه آزاد ارس منطقه اي نوپاست و فعاليت خود را تازه شروع کرده است، اما به جهت همسايگي [و ارتباط فضايي] با کشور عراق و کشورهاي حوزه خليج فارس، بهترين گزينه جهت توسعه همکاري هاي ترانزيتي است. اين نکته، بويژه در ارتباط با حمل و نقل ريلي از مبادي خرمشهر- بندر امام به منطقه آزاد ارس و منطقه قفقاز و روسيه و بالعکس صدق مي کند. علاوه بر اين، تخصص هاي موجود و صنايع توليدی وابسته به نفت و گاز در منطقه آزاد اروند و نزديکي منطقه آزاد ارس به حوزه هاي نفتي جمهوري آذربايجان، ديگر زمينه ای است که می تواند در عرصه تعاملات دوجانبه بين اين دو منطقه، از نقش آفرينی مؤثرتری برخوردار باشد. منطقه آزاد انزلي نيز بواسطه واقع شدن آن در مسير ترانزيتي شمال- جنوب، جمهوري هاي آسياي مرکزی، قفقاز، روسيه و همچنين همسايگي با منطقه آزاد ارس، بهترين گزينه براي افزايش ارتباطات ترانزيتي بين کشورهاي پيرامونی درياي خزر و ارمنستان- نخجوان- ترکيه و گرجستان و بالعکس است. بعلاوه، ارتباطات سازمان يافته و همکاري هاي موردي اين دو منطقه با يکديگر زمينه مساعدي را براي ارتباط موثر با کشورهاي همسايه فراهم مي آورد. همچنين، جاذبه هاي گردشگري اين دو منطقه مي تواند زمينه اي براي تبادل توريسم بين آنها باشد. البته منطقه آزاد انزلي، نوعاً به عنوان رقيب اصلي منطقه آزاد ارس نيز به شمار مي رود، هر چند که اين رقابت مي تواند رقابتي سازنده براي منطقه آزاد ارس باشد (همان: 140).

تجزيه و تحليل
با توجه به آنچه که در مورد پتانسيل های و ويژگی های ژئوپليتيکی- ژئواکونوميکی جغرافيايي که منطقه آزاد ارس در آن واقع شده است، بحث شد، منطقه آزاد ارس بلحاظ نظری از پتانسيل بالايي برای نقش آفرينی های ماکرواکونوميک برخوردار است که می تواند منطقه فوق را به کانون و حلقه اتصال مراکز اقتصادی پيرامونی تبديل نمايد. طوريکه، اين منطقه علاوه بر ارتباط ايران با کشورهاي پيرامونی، با توجه به موقعيت و وزن ژئوپليتيکي حساس منطقه شمال غرب براي جمهوري اسلامي ايران، می تواند به عنوان پل ارتباطي ديگر کشورهاي منطقه بويژه ترکيه- با توجه به پيوستگي هاي فضايي، زباني و فرهنگي منطقه آذربايجان با دو حوزه ژئوپليتيکي ترکيه و قفقاز- آسياي مرکزي- نقش ژئوپليتيکي- ژئواکونوميکی فراملي نيز بر عهده بگيرد.
اين منطقه، با توجه به آنچه که ذکر شد، از قابليت هاي ژئوپليتيکي و ژئواکونوميکي بالايي برخوردار است که مهمترين آنها همان موقعيت مواصلاتي و ترانزيتي منطقه است. درهمين راستا، با توجه به وجود مناطق آزاد موفق در مناطق پيراموني ارس، بويژه در ترکيه، قزاقستان و کشورهاي حاشيه جنوبي خليج فارس، اين منطقه، در صورت بکارگيری سياست های کارا، حتی می تواند در عرصه فعاليت مناطق آزاد پيرامونی نيز خود را به عنوان حلقه ارتباط بين مناطق آزاد پيرامونی معرفی نمايد.

نتيجه گيري
به طور کلی، با توجه به آنچه که در مورد منطقه آزاد تجاری- صنعتی ارس در اين مقاله بحث شد، اين منطقه در حال حاضر، اگر به شکل يک منطقه آزاد واقعي اداره شود، يا به عبارتي، اگر فلسفه وجودي مناطق آزاد به طور کامل در اين منطقه به اجرا درآيد، عليرغم وجود يک سري محدوديت هاي ژئوپليتيکي- واقع شدن در کانون قلمروهاي ژئوپليتيکي بحرانزا، عدم دسترسي مستقيم به دنياي خارج (البته، در اين زمينه با توجه به تفاهم اخير ترکيه و ارمنستان براي بازگشايي مرزها، پيش بيني مي شود در آينده اي نزديک، با اينکه بحران هاي ژئوپليتيکي از پايداري بيشتري برخوردارند، مشکلات قره باغ کوهستاني بين آذربايجان و ارمنستان حل و فصل گردد)- منطقه آزاد ارس مي تواند به-عنوان دروازه ورودي ايران به کشورهاي CIS و اروپا، و نيز دروازه ورودي کشورهاي جنوب شرق آسيا، خاورميانه، ترکيه و حتي کشورهاي آفريقايي به کشورهاي CIS (خصوصاً روسيه، جمهوري هاي قفقاز و آسياي مرکزي) و بالعکس نقش-آفريني نمايد. به عبارتی، منطقه آزاد ارس با توجه به موقعيت جغرافيايي خاص خود، بلحاظ ژئوپليتيکی و ژئواکونوميکی، علاوه بر پيوند اقتصاد ايران به کشورهای CIS و اروپا، با توجه به واقع شدن منطقه شمال غرب ايران در کمربند کريدورهای ارتباطی شمال- جنوب و شرق- غرب، می تواند به عنوان يک مرکز فعال در زمينه صادرات مجدد، بويژه در بين حوزه های جغرافيايي اروپا، CIS، قفقاز، آسيای مرکزی از يک طرف و نيز آناتولی، خاورميانه، آسيای جنوبی، چين از طرف ديگر نقش آفرينی نمايد. شايان ذکر است، بالفعل شدن چنين پتانسيلی، می تواند علاوه بر کارکردهای ماکرواکونوميکی و ارتقاء نقش آفرينی ژئواکونوميکی منطقه، با توجه به تبادلات فرهنگی موجود بين حوزه-های پيرامونی منطقه، بلحاظ ژئوپليتيکی زمينه ساز نوعی همگرايي منطقه ای نيز باشد. در مجموع، ايران می تواند با استفاده از پتانسيل های ژئوپليتيکی و ژئواکونوميکی منطقه و به تبع آن، برقراری نوعی پيوند اقتصادی و فرهنگی بر محور منطقه آزاد ارس در منطقه نفوذ قابل توجهی در مناطق پيرامونی بويژه منطقه ژئوپليتيکی قفقاز بدست آورد و با تلاش برای تعميق هر چه بيشتر اين پيوند، نوعی حس اطمينان و خاطرجمعی نيز در بين کشورهای منطقه شکل دهد.
علاوه بر اين، اين منطقه، با توجه به آنچه که قبلاً ذکر شد، از قابليت هاي ژئوپليتيکي و ژئواکونوميکي بالايي برخوردار است که مهمترين آنها همان موقعيت مواصلاتي و ترانزيتي منطقه است. در همين راستا، با توجه به وجود مناطق آزاد موفق در مناطق پيراموني ارس، بويژه در ترکيه، قزاقستان و کشورهاي حاشيه جنوبي خليج فارس، يکي از مهمترين رويکردهاي مديران منطقه بايد برقراري ارتباط پايدار و عميق بين مناطق آزاد ياد شده و منطقه آزاد ارس باشد و بدين ترتيب می توان، در سايه برقراري ارتباط بيشتر به وزن ژئواکونوميکي اين منطقه وجود خارجي بخشيد. به عبارتی، منطقه آزاد ارس، با توجه به پتانسيل های منطقه، علی رغم نقش آفرينی فعلی ضعيف آن در عرصه مبادلات تجارتی ايران، دارای توان نقش آفرينی ماکرواکونوميک در سطح مناطق پيرامونی می باشد.

پيشنهادات
- با توجه به پيوسستگی ها فرهنگی و مجاورت فضايي- جغرافيايي منطقه شمال غرب ايران با حوزه های جغرافيايي- سياسي پيرامونی، استفاده از پتانسيل های ژئوپليتيکی منطقه برای تعميق مبادلات منطقه آزاد ارس، بويژه در ابعاد اقتصادی، فرهنگی با فضای پيرامونی و تبديل منطقه آزاد ارس به کانون فعاليت های اقتصادی و فرهنگی نواحی پيرامونی؛
- استفاده از پتانسيل های ژئوپليتيکی موقعيت ارتباطی منطقه شمال غرب ايران برای ايجاد نوعی حس همگرايي در بين مناطق پيرامونی و تقويت کارکردهای اقتصادی و فرهنگی منطقه ارس؛
- با توجه به پتانسيل موقعيت ارتباطی منطقه شمال غرب ايران، تبديل منطقه آزاد ارس به يک نقطه کانونی در عرصه صادرات مجدد کالاهای نواحی پيرامونی؛
- استفاده از پتانسيل های مختلف ژئواکونوميکي منطقه برای برقراری نوعی ارتباط عميق تر بين مناطق آزاد جنوبی ايران و مناطق آزاد نواحی پيرامونی، بويژه مناطق آزاد ترکيه؛
- استفاده از پتانسيل های ژئوپليتيکی و ژئواکونوميکی منطقه شمال غرب ايران برای تعديل و حتی حل و فصل مسائل ژئوپليتيکی نواحی پيرامونی و به تبع آن بسياری از محدوديت های ژئوپليتيکی منطقه آزاد ارس، بويژه مسائل مربوط به دسترسی مستقيم منطقه به فضاهای جغرافيايي- سياسی مستقل و بدون بحران. در واقع، می توان با تقويت کارکردهای اقتصادی منطقه آزاد ارس و تبديل آن به يک منطقه کاملاً موفق در جذب فعاليت های اقتصادی نواحی پيرامونی، با توسعه همکاری های مشترک گام های موفق تری در جهت حل مسائل ژئوپليتيکی منطقه برداشت.

منابع
1- گمرک جمهوری اسلامی ايران (1383)، اهميت توسعه ترانزيت در ايران و اقدامات گمرك در اين خصوص،
http://www.irica.gov.ir/Persian/Article/ArticleView.aspx?ID=4
2- مركز مطالعات و تحقيقات شهرسازي و معماري ايران (1385)، طرح تدوين سند راهبردي توسعه منطقه آزاد تجاري- صنعتي ارس، ج. 2 و 5، جلفا: سازمان منطقه آزاد تجاري- صنعتي ارس.
3- ولي قلي زاده، علي (1388)، طرح پژوهشي «بررسي جايگاه و مزيت هاي اقتصادي ايران براي کشورهاي CIS و ...»، منطقه آزاد تجاري- صنعتی ارس.
4- هدايتی زاده، راحله (1386)، مزيت منطقه آزاد ارس در هدايت توانمنديهاي كشور به سمت صادرات،
http://www.daneshju.ir/forum/f306/t28731.html