ارس و محدوده های متعلق به آن عموماً یک منطقه تاریخی به شمار می روند که در دوران مختلف توانسته است در زمینه های مختلف نقش آفرین باشد. تعداد بالای آثار تاریخی در ارس نشان دهنده قدمت بالای مناطق شهری و روستایی واقع در این خطه از کشورمان و دلیل بسیار موجهی برای سفر به این منطقه است. در این میان می توان از کلیساهای واقع در ارس به عنوان یکی از جاذبه های گردشگری یاد کرد که شهرتی بین المللی داشته و هر ساله گردشگران زیادی را از ایران و کشورهای خارجی میزبانی می کنند. ایام تعطیلات عید نیز بهترین فرصت برای دیدن این آثار است.

دومین کلیسای مهم ارامنه ایران

کلیسای سنت استپانوس دومین کلیسای مهم ارامنه ایران پس از قره کلیسا به شمار می رود و دارای اهمیت بین المللی است. این کلیسا که به کلیسا خرابه نیز معروف است، در 26 كيلومتری غرب جلفا، مرکز منطقه آزاد ارس در محلی به نام دره شام واقع شده است. سنت استپانوس برگرفته شده از نام استپانوس یا همان استفان در زبان ارمنی(شهید اول راه مسیحیت) است و در اغلب کشورهای جهان کلیساهای متعددی با همین نام وجود دارد. گفته شده که استپانوس در ۲۶ دسامبر سال ۳۶ میلادی در اورشلیم توسط یهودیان سنگسار شد.

کلیسای سنت استپانوس از قدمت تاریخی زیادی برخوردار است و در مورد تاریخچه ساخت بنای آن اظهارات فراوانی وجود دارد. عده ای آن را از بناهای اوایل مسیحیت و برخی نیز این بنا را به دوره صفویه نسـبت می دهند، درحالی که شیوه معماری بنا و مصالح ساختمانی آن نشان دهنده این مطلب است که کلیسای سنت استپانوس در بین قرن چهارم تا ششم هجری قمری معادل بین قرون دهم تا دوازدهم میلادی ساخته شده است و سبک معماری آن تلفیقی از شیوه های مختلف معماری اورارتو، اشکانی و رومی است.

زمین های اطراف کلیسا نیز به این مکان مذهبی وقف شده است، به طوری که عباس میرزا در سال ۱۲۴۶ هجری قمری روستای دره شام را به مبلغ 300 تومان از محبعلی بیک نخجوانی خرید و وقف کرد. کتیبه ای به همین مناسبت با خط نستعلیق بر روی سنگ آهکی سرخ رنگی از نوع سنگ های خود بنای کلیسا، بالای درب ورودی کلیسا نصب شده است.

کلیسا در محوطه ای محصور شده از درختان و در دره سرسبزی واقع شده که حصاری سنگی آن را احاطه کرده و آن حصار باروئی بلند با 7 برج نگهبانی و 5 پشت بند استوانه ای، سنگی شبیه به دژهای مستحکم دوره ساسانی و قرون اولیه اسلامی دارد. دروازه این بارو در وسط دیوار غربی تعبیه شده و دارای دربی چوبی ـ آهنین است و نقش برجسته ای از حضرت مریم (ع) و دوران کودکی حضرت عیسی (ع) در پیشانی طاق نمای آن به چشم می خورد. بنای این کلیسا از سه قسمت اصلی برج ناقوس، نمازخانه، اجاق دانیال تشکیل شده است.

کلیسای چوپان

کلیسای چوپان یا نمازخانه چوپان که در زبان محلی به «ناخیرچی» هم مشهور است، در ۵ کیلومتری غرب جلفا در کرانه های رود مرزی ارس و در میان کوه های رسوبی سرخ رنگی قرار گرفته است. پلان کلیسا از خارج، مربعی شکل و از داخل، صلیبی شکل بوده و به عنوان کلیسای کوچکی محسوب می شود. ورودی اصلی کلیسا در قسمت غربی بنا قرار گرفته و محراب آن در سمت شرق بنا است. داخل کلیسا خیلی کوچک است و بیش از 10 نفر در آن جای نمی گیرد. در سمت غرب کلیسا آثار و بقایای بنای ویران شده ای وجود دارد که احتمالاً بخشی از کلیسا را تشکیل می داده است. در محوطه اطراف کلیسا سنگ صلیب هایی بوده که تعدادی از آنها جهت حفاظت به تبریز منتقل شده است.

از نقاط قابل توجه در مورد این بنا می توان به وجود کلیسای مخروبه مشابهی در آن سوی رود ارس (خاک جمهوری آذربایجان) اشاره کرد که درست در نقطه مقابل کلیسای چوپان قرار دارد. این کلیسا نیز در فهرست یونسکو ثبت شده است.

چگونه از کلیساها دیدن کنیم؟

هر 2 کلیسای سنت استپانوس و چوپان در یک مسیر قرار گرفته اند و به همین دلیل بازدید از این 2 کلیسا می تواند در یک نیم روز هم صورت گیرد. اگر از جلفا به سمت غرب این شهر و در حاشیه رود مرزی ارس حرکت کنید، بعد از طی حدود 5 کیلومتر به کلیسای چوپان می رسید که در حاشیه جاده، به خوبی دیده می شود. این مسیر از داخل شهر جلفا نیز با تابلوهایی که به مسیر کلیسا اشاره دارد، مشخص شده است.

بعد از بازدید از کلیسای چوپان می توانید مسیر خود را ادامه دهید تا به سه راهی کلیسای سنت استپانوس برسید. اگر وارد مسیر کلیسا شوید، می توانید بعد از طی مسیر کوتاهی به ورودی کلیسا برسید. مسیر جلفا تا کلیساخرابه سابقاً راه کوهستانی مالرویی داشت اما هم اکنون به همت سازمان منطقه آزاد ارس تمام مسیر به این کلیسا آسفالته بوده و به راحتی قابل دسترسی است.

از ویژگی های گردشگری کلیسای سنت استپانوس می توان به سرسبزی و مصفا بودن محوطه کلیسا و فضای پیرامونی آن اشاره کرد. سایه سار درختان و گیاهانی که محیط را سرسبز کرده اند، این امکان را می دهد که غذایی نیز در آغوش طبیعت صرف شده و محلی برای استراحت گردشگران فراهم باشد. همچنین در سال های اخیر در این منطقه امکانات رفاهی و کمپینگ بسیار مناسبی برای گردشگران فراهم شده است تا به این وسیله گردشگران بیشتری بتوانند از زیبایی های تاریخی و طبیعی این سایت گردشگرپذیر از ارس بهره مند شوند.

بهار امسال بهترین فرصت برای کسانی است که، هم به تاریخ ایران و منطقه آذربایجان علاقه مند هستند و هم دوست دارند تا طبیعت گردی غرب ارس که جاذبه های دیگری نیز داراست را تجربه کنند. محور گردشگری کلیساها امکان ارزشمندی را برای کشف زیبایی های تازه ای از ارس به بازدید کنندگان می دهد.