اهمیت مناطق آزاد تجاری را می توان در سطوح اولیه در کاهش مشکلات معمول تجارت از جمله مالیات گمرکی، مالیات بر ارزش افزوده و آزادی عمل بیشتر در راه اندازی و توسعه کسب و کار دانست. اما در سطوح بالاتر مناطق آزاد تجاری و صنعتی در نگاه تصمیم گیرندگان نقش مهمی در پیاده سازی طرح های کلان از جمله طرح های توسعه تجاری و دیپلماتیک بین کشور مبدأ با همسایگان و سطح جهان دارند. با توجه به این که تجارت الکترونیک مبتنی بر فناوری های نوین دیجیتال بخش مهمی از آینده صنایع وکسب و کارها را تشکیل می دهد نقش مناطق آزاد در توسعه این حوزه نیز مورد توجه صاحب نظران قرار گرفته است.

امروزه تجارت الکترونیک به جریان اصلی رشد تجارت جهانی مبدل شده است. با ادامه عصر دیجیتال و رشد بهره گیری از فناوری های نوین، شکل گیری هرچه بیشتر اکوسیستم های نوآوری محور مبتنی بر داده ها قابل پیش بینی است که در ادامه ارزش افزوده کالاها و خدمات را افزایش می دهند و شرکت های کوچک و متوسط (SME) در این میان نقش اساسی دارند. یک پلت فرم تجاری الکترونیک سیستمی متشکل از زیرساخت های مبتنی بر فناوری دیجیتال، مدل کسب و کار و بازار واسطه است که چندین بازیگر داخلی و خارجی مانند مشتریان و تامین کنندگان را با استفاده از شبکه ای ارتباطی و تعاملی به هم مرتبط می سازد. داده های به اشتراک گذاری شده بین گروه های تجاری و صنعتی شالوده این پلتفرم به حساب می آیند وچشم انداز آینده نشان می دهد کسب و کار های مبتنی بر ارزش آفرینی داده ها در سیستم های تجاری از خود کالا و خدمات اصلی و اولیه ارائه شده بیشتر خواهد بود.

از نمونه های عینی این موضوع می توان به شکل گیری ساختار های ویژه تجارت الکترونیک در ترکیب با تسهیلات ویژه مالیاتی و بسته های حمایتی از استارتاپ ها و شرکت ها در کشور مالزی اشاره کرد که خود بخش مهمی از اقتصاد دیجیتال چند میلیارد دلاری روبه رشد آسیای جنوب شرقی است. تسهیل مبادلات تجاری و افزایش لجستیک دریایی کالا در کنار بهینه سازی خدمات از طریق هوشمند سازی، اقدامات مالزی را به یک مدل موفق از پیاده سازی فناوری های دیجیتال در ترکیب با پتانسیل های بالقوه و بالفعل مناطق آزاد تجاری برای جذب بازیگران بین المللی تجارت در کنار افزایش توان شرکت های بومی مبدل کرده است.

اهمیت موضوع را از آنجایی می توان فهمید که در سال 2016 گوگل و موسسه تمسک گزارشی اختصاصی در این زمینه منتشر نمودند. گزارش مذکور بازار تجاری 200 میلیارد دلاری را تا سال 2025 برای اقتصاد این منطقه پیش بینی نموده است و تجارت الکترونیک با میزان گردش مالی 88 میلیارد دلاری با قابلیت رسیدن به 120 میلیارد دلار بخش عمده ای از بازار تجارت را تشکیل خواهد داد. گزارش گوگل اذعان کرده است که رشد جمعیت متخصص و جوان منطقه، رشد دسترسی به اینترنت و حمایت از طرح های نو از جمله عوامل دستیابی به این حجم از گردش مالی خواهند بود و کسب و کار های نوپا با تلفیق نوآوری با فناوری های نوین نقش اساسی در این بین ایفا می نمایند. اوضاع در خاورمیانه نیز کمابیش مشابه است. اگرچه تا 15 سال گذشته بدنه اصلی بازار سرمایه گذاری خاورمیانه را حوزه املاک تشکیل می داد ولی امروزه این حوزه با سرعت بالایی جای خود را به سرمایه گذاری بر روی فناوری می دهد. با رشد شرکت های حوزه مِنا انتظار می رود سرمایه گذاری در شرکت های فین تک منطقه از 150 میلیون دلار به 2 میلیارد دلار افزایش یابد. هرچند که روند رشد پذیرش فناوری در خاورمیانه از حداقل 10 سال گذشته روبه رشد بوده اما به نظر می رسد روند همه گیری بیماری کرونا این موضوع را به تا حد زیادی تسریع کرده و این چیزی است که مدیران اکثر استارتاپ ها و شرکت های فناور حوزه خلیج فارس نیز به آن اذعان دارند.

آمار ها نشان می دهند در طی دوران پاندمی جهانی، شرکت های نوپای خاورمیانه در زمینه فناوری های دیجیتال بیش از 70 درصد رشد داشته اند. خاورمیانه یک بازار جوان و بهم پیوسته متشکل از بیش از 400 میلیون نفر با فرهنگ ها و زبان های بسیار شبیه به هم را ارائه می دهد. نوپا بودن این بازار و بکر بودن در اکثر زمینه ها در کنار توجهاتی که دولت های محلی به موضوع سرمایه گذاری در فناوری دارند باعث جلب نظر شرکت های چند ملیتی مانند گوگل، آمازون و مایکروسافت به این منطقه شده است. کشور های حوزه منا بیشترین سرمایه گذاری روی استارتاپ ها را داشته اند به طوری که با سرمایه گذاری 659 میلیون دلاری در نیمه اول سال 2020 بیش از 95 درصد حجم سرمایه گذاری ریسک پذیر متعلق به خاورمیانه و شمال آفریقا بوده است و مناطق آزاد تجاری در این بین مورد توجه ویژه ظرفیت سازی برای تجارت الکترونیک قرار گرفته اند.

توجه سرمایه گذاران دولتی و خصوصی به توسعه پلفترم های تجاری مبتنی بر فناوری های دیجیتال از چند جهت حائز اهمیت است. اول آن که هزینه های تجاری به خصوص برای کسب و کار های خدماتی را کاهش می دهد. در مرحله دوم بخش بزرگی از کالا ها و خدماتی که به صورت کلاسیک امکان عرضه و مبادله ندارند قابل عرضه می شوند. از نمونه های عینی این موضوع می توان به تغییر روند های تجارت در دوران کرونا اشاره نمود. در دوران اوج پاندمی، تولیدکنندگان و ارائه دهندگان سرویس ها از طریق پلتفرم‌های آنلاین با مشتریان ارتباط برقرار می‌کنند و خدماتی بهداشت و سلامت، آموزش و سرگرمی به صورت آنلاین ارائه می‌شوند. مرحله سوم شامل ایجاد فرآیند های نوین و هوشمند در زنجیره های تولید، انبارداری و توزیع کالا های صنعتی با تکیه بر فناوری های صنعت نسل 4 می باشد. استفاده از ابزارهایی مانند هوش مصنوعی، RFID و پردازش ابر داده ها باعث شکل گیری زنجیره‌های تامین جدید بین المللی شده است و تجارت سنتی را در حوزه هایی مانند کشاورزی، شیلات، صنایع دستی و گردشگری تحت تاثیر قرار داده است. این زنجیره های تامین جدید از طریق تطبیق بهتر فروشندگان و خریداران و تامین بهینه دسترسی مالی، فرصت های تجاری جدیدی را به طور یکسان برای اقتصادهای در حال توسعه و پیشرفته ایجاد می نماید. محققانی مانند وویگت عقیده دارند صنعت نسل 4 یک تغییر پارادایم به سمت آینده دیجیتال و زنجیره به هم پیوسته خلق ارزش صنعتی را توصیف می کند. سیستم‌های فیزیکی-دیجیتالی با امکان اتصال لحظه ای دنیای فیزیکی و مجازی و اشتراک گذاری داده ها در طول کل شبکه تامین تا توزیع پایه‌های تکنولوژیکی صنعت نسل 4 را تشکیل می‌دهند. این سیستم ها پتانسیل ایجاد اکوسیستم‌هایی را دارند که در آن شرکت‌ها با شرکا، مشتریان و تامین‌کنندگان به طور یکسان در تعامل هستند و این موضوع راه را برای ایجاد روش های نوین خلق ارزش هموار می سازد.

استفاده از ظرفیت های فناوری های هوشمند در طرح های توسعه پایدار مناطق تجاری-صنعتی برای ایجاد مزیت رقابتی را می توان جزو موضوعاتی دانست که در کشور های دارای پتانسیل های فناوری بالا مانند سنگاپور و کشور های در حال توسعه و جذب کننده فناوری مانند عمان در ایجاد و توسعه مناطق آزاد مورد توجه قرار گرفته است. افزایش دامنه حضور فناوری های مربوط به نسل چهارم صنعت در تلفیق با اجزای مدیریت هوشمند در ایجاد مزیت رقابتی و بستر سازی رشد تولید محصول و ارائه خدمات باعث خلق یک بازار پر رقابت در بهره گیری از فناوری در طرح های توسعه اقتصادی به خصوص در حوزه فیجیتال (تلفیق بستر ها و ابزار های فیزیکی و دیجیتالی) شده است.

چشم انداز توسعه استفاده از فناوری های دیجیتال در طرح های اقتصادی و صنعتی در سال های آینده نشان می دهد جهت پیاده سازی طرح های توسعه پایدار بر مبنای رشد صادرات کالا و خدمات ارزآور در سطح بین المللی نیاز به پیاده سازی رویکرد های صنعت نسل 4  و فناوری های دیجیتالی با اولویت ایجاد زنجیره ای از کسب و کار های نوآور با توان رقابت بالا احساس می شود و مناطق آزاد تجاری-صنعتی می توانند به عنوان هاب های پیاده سازی پلتفرم های تجاری الکترونیک با رویکرد های صنعت نسل 4 عمل نمایند.

یاداشت: میثم عباسی، مدیر دپارتمان نوآوری و فناوری های نوین خانه اقتصاد و تجارت ایران و کشور های هم مرز