تاریخچه

وجود میراث فرهنگی تاریخی و طبیعی در منطقه آزاد ارس نظر مساعد کارشناسان و مسولان یونسکو را جلب خواهد کرد.

به گزارش روابط عمومی و امور بین الملل سازمان منطقه آزاد ارس، مدیر عامل سازمان منطقه آزاد ارس در جلسه با کارشناسان یونسکو ضمن خوش آمدگویی ابراز امیدواری و اطمینان کرد که وجود میراث فرهنگی تاریخی و طبیعی در منطقه آزاد ارس نظر مساعد کارشناسان و مسولان یونسکو را جلب خواهد کرد.

وی آمادگی کامل منطقه آزاد ارس را در جهت ثبت جهانی ژئوپارک ارس و تامین زیرساختهای آن را اعلام کرد.

کارشناسان یونسکو نیز از وجود زیرساختهای لازم در منطقه آزاد ارس ابراز امیدواری کردند و آماده بودن زیرساختها را یکی از ملزومات جهانی شدن یک ژئوپارک دانستند. آنها وجود یک ژئوپارک را در هر منطقه ای باعث رونق اقتصادی آن منطقه اعلام کردند.

پروفسور لمان شفیعا رئیس ژئوپارک لانکاوی دانشگاه مالزی و دکتر هاتمورت اِشِر از ژئوپارک اوزومبورگ آلمان از کارشناسان یونسکو و مامور بررسی جزئیات ژئوپارک ارس در سفرى به منطقه‌ى آزاد ارس، به بازرسى ژئوسايت‌هاى ارس پرداختند تا گزارش لازم را براى يونسكو تهيه كنند.

این تیم تحقیقاتی از 5 ژئوسایت منطقه ی آزاد ارس بازدید کردند. گفتنی است کارشناسان یونسکو بعد از بازدید از ژئوسایتها داده ها و اطلاعات بدست آمده را به سازمان یونسکو و ژئوپارکها ارائه خواهند داد تا نتیجه نهایی ثبت جهانی بعد از تایید این مراکز اعلام شود.

سازمان منطقه‌ى آزاد ارس آذرماه سال گذشته، پرونده‌ى ژئوپارك ارس را به يونسكو فرستاد. اين ژئوپارك شامل پنج ژئوسايت كوه علي‌باشى، كوه كيامكى، كوه گئچى قالاسى، آبشار ماهاران و آبشار آسياب خرابه است كه هر كدام نمونه‌هاى زمين‌شناسى كم‌نظيرى دارند.

آبشار آسیاب‌خرابه در 35 کیلومتری شرق جلفا و در امتداد جاده جلفا – سیه‌رود واقع گردیده است. در این محل و در کنار آسیاب آبی متروکه ای چشمه آب تراورتن‌سازی جریان دارد. این چشمه از شکافی در میان نهشته‌های تراورتن سر برآورده و در واقع این شکاف ورودی غاری است که 150 متر طول دارد و در انتها به اتاقکی‌ می‌رسد که مظهر اصلی چشمه در آن است. جریان آب این چشمه پس از عبور از کنار آسیاب خرابه به آبشاری منتهی می‌شود که بر اثر رسوب نهشته‌های تراورتن آن تشکیل گردیده است. آبشار آسیاب‌خرابه تقریبا 10 متر بلندی دارد و در بستر آن گیاهان آب‌دوست مثل خزه به‌صورت انبوه رشد نموده‌اند.

از مناظر زیبای دیگر دره آسیاب‌خرابه، چین‌‌خوردگی‌های مواج و دامنه‌دار نهشته‌های فلیش کرتاسه در دامنه سمت چپ آن است. این چین‌ها اغلب از نوع جناغی هستند و تناوب جفت لایه‌های ماسه سنگ و شیل نهشته‌های فلیشی موجب تشکیل مناظر زیبایی از این چین‌ها گردیده است. وجود آثار فسیلی و ساختمان‌های رسوبی متعدد در سطح زیرین طبقات ماسه‌سنگی نیز از دیگر جذابیت‌ها این ناحیه است؛ آثاری که بازگو کننده فعالیت‌های زیستی جانورانی است که در بستر دریای نئوتتیس در حدود 70 میلیون سال پیش می‌زیستند و اجداد برخی از جانوران امروزی هستند .

یکی از مهمترین عوامل شکل‌گیری ارتفاعات کوهستانی این ژئوسایت فعالیت‌های آتشفشانی اعصار گذشته است. مهمترین این فعالیت‌ها مربوط به زمان الیگوسن (23 تا 34 میلیون سال پیش) بوده که باعث شکل‌گیری کوه‌ کیامکی در این ناحیه شده است.

داسیت ترکیب غالب سنگ‌های آتشفشانی این ناحیه است. این نوع سنگ یکی از انواع سنگ‌های آذرین خروجی است و بر اثر فوران ماگما که از اعماق زمین منشا می‌گیرد تشکیل می‌شود.

کیامکی 3347 متر از سطح دریا و 2000 متر از پای کوه و 2600 متر از دشت جلفا بلندا دارد و در اغلب اوقات سال از برف پوشیده و در احاطه ابرها است.‌ این کوه یکی از اهداف کوهنوردی شناخته شده در ایران است و همه ساله پذیرای تعداد کثیری از کوهنوردان منطقه و سراسر کشور است.

کوه گئچی قالاسی که در زبان فارسی به معنی«قلعه ی بز» است ، با ظاهری مخروط گونه در حاشیه جنوب شرقی شهر جلفا واقع شده است؛ این کوه متعلق به دوره الیگوسن (33.9 - 23 میلیون سال قبل) است. این کوه منفرد در واقع یک گنبد آتشفشانی است و اطراف آن را سنگ‌های رسوبی فرا گرفته اند. در دامنه‌های این کوه رگه های زیبایی از سنگ مرمر سبز رنگ وجود دارد که موید دگرگونی سنگ‌های اطراف این کوه در اثر حرارت درونی آن است. چشمه تراورتن‌ساز گئچی قالاسی در دامنه جنوبی کوه گئچی قالاسی مشرف به شهر جلفا قرار گرفته است. خروج آب از دل زمین در این ناحیه سبب بوجود آمدن تراس‌ها و حوضچه‌های تراورتن متعددی در این ناحیه شده است. ژئوسایت گئچی قالاسی از زیباترین و منحصر به فردترین ژئوسایت های منطقه جلفا به شمار می رود که لایه های تراورتن‌ آن از طیف رنگی زرد روشن تا قرمز مایل به قهوه‌ای است و همراه این رسوبات تراورتنی مرمرهای اونیکس سبز رنگ نیز در این چشمه رسوب کرده اند.

تراورتن نوعی ترکیبات سنگ آهک است که در اثر فعالیت چشمه‌های آب معدنی (گرم و سرد) تشکیل می‌شود. سنگ‌های تراورتن عموما فاقد رنگ هستند اما آب در حین عبور از شکاف های میان لایه‌های زمین مواد دیگری را نیز در خود حل می‌کند و این سبب می‌شود لایه‌های رسوبی تراورتن رنگ‌های مختلفی داشته باشند. ژئوسایت گئچی قالاسی در گذشته معدن بهره‌برداری از سنگ تراورتن بوده است اما پس از آغاز به کار ژئوپارک ارس این فعالیت در آن متوقف شده و اکنون به عنوان یک جاذبه طبیعی- زمین‌شناختی شناخته می شود. این چشمه در سال 1396 در فهرست آثار ملی به عنوان میراث طبیعی ایران ثبت شده است.

مرز بین دوره پرمین و دوره تریاس یک مرز زمان-چینه‌ای است که نهشته‌های دریایی دوران پالئوزئیک را از دوران مزوزئیک جدا می‌کند. انقراض عظیمی که مصادف با مرز پرمین-تریاس به وقوع پیوسته این مرز را یکی از مهمترین حوادث تاریخ کره زمین نموده است. توالی رسوبی این مرز در اکثر نقاط ایران و جهان بعد از تشکیل، در زمان‌های بعد فرسایش یافته و اثری از آن برجای نمانده و در معدود نقاطی از جهان نهشته‌های تشکیل شده تا به امروز برجای مانده است. ارتفاعات قفقاز کوچک و کوه‌های اللی‌باشی از معدود نقاط جهان است که این توالی رسوبی به خوبی حفظ شده و از این لحاظ ارزش علمی بالایی دارد.

انقراض انتهای دوره پرمین بزرگترین انقراضی بوده که در زمین رخ داده ‌است. این رویداد در 252 میلیون سال پیش حادث گردیده و در اثر آن ۹۶٪ از تمام گونه‌های دریایی و ۷۰٪ از مهره داران زمینی منقرض شدند. از آنجایی که تنوع زیستی خیلی بزرگی از موجودات از بین رفته بود مدت درازتری نسبت به سایر انقراض‌ها طول کشید تا حیات دوباره به زمین باز گردد. این اتفاق به احتمال بسیار بر اثر فوران آتشفشان‌ها به مدت طولانی که همراه با انتشار گازهای سمی در اتمسفر بوده صورت گرفته و باعث خفگی اکثر موجودات و گرم شدن جو زمین گردیده است.

در انتهای دوره پرمین ناحیه جلفا بخشی از بستر دریای کرانه شمالی ابرقاره گندوانا بوده و گذر این ناحیه از انتهای دوره پرمین به اوایل تریاس همراه با توالی پیوسته‌ای از نهشته‌های آهکی است. مرز پرموتریاس در مقطع کوه اللی‌باشی با ضخامتی حدود یک متر از نهشته‌های گل‌سنگی در حدفاصل طبقه‌ای از سنگ‌آهک نازک لایه سرخ رنگ در زیر و طبقه‌ای از سنگ‌آهک متوسط لایه کرم رنگ بر روی آن مشخص است.

یکی از جاذبه‌های زمین-گردشگری ژئوپارک ارس دامنه‌های سرسبز غربی رشته‌کوه کیامکی و دره منتهی به سلسله آبشارهای ماهاران است. دسترسی به مسیر دره ماهاران و آبشارهای خروشان آن که در فواصل کوتاه، پله‌پله پشت سر هم ردیف شده‌اند از طریق روستای قشلاق به‌راحتی امکان پذیر است و برای این کار تنها باید از این روستای ییلاقی مسافت کمی را پیاده در جهت دره مشرف به آن پیمود.

از پدیده‌های منحصربه‌فرد این ناحیه شکل‌گیری سیستم درزه‌های منشوری (Prismatic Jointing) در نهشته‌های آتشفشانی آن است. از دیگر پدیده‌های زیبای این منطقه شواهد وجود یخچال طبیعی در دره نیم‌کاسه‌ای‌شکل روستای قشلاق است؛ این دره به‌صورت فرورفتگی بزرگ و آمفی‌تئاتر مانند است و شکل آن حکایت از فعالیت یک سیرک یخچالی (Glacial Cirque) دارد.

چشم‌اندازهای زیبای کوهستانی و اقلیم متفاوت این ناحیه با پایین‌دست خود ‌طوری است که حتی در اوایل تابستان هم هوای آن خنکی دارد و در تابستان یکی از مسیرهای گردشگری پرتردد است.

ژئوپارک ارس با مساحت 1670 کیلومتر مربع در استان آذربایجان شرقی واقع شده است و قلمرو آن تمامی محدوده شهرستان جلفا را پوشش می دهد. این محدوده به علت طبیعت کوهستانی و وجود انواع مختلفی از سنگ‌های رسوبی و آذرین، تنوع ساختارهای تکتونیکی و تنوع پدیده‌های زمین‌شناختی از جذابیت‌های زمین‌گردشگری مناسبی برخوردار است.

در این منطقه پدیده‌های بی‌بدیل زمین‌شناختی از جمله مرز پرمو- تریاس در گوی دره به چشم می‌خورد که ارزش و اهمیت بین المللی دارد. در کنار جاذبه‌های زمین‌شناختی،جاذبه‌های تاریخی- فرهنگی مانند کلیسای سنت استپانوس که به دلیل قدمت، اهمیت مذهبی و شیوه معماری منحصر به‌فرد در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسیده است نیز در این ژئوپارک وجود دارند که ارزش افزوده‌ای برای آن به شمار می‌روند. قرار گرفتن شهر جلفا در مسیر جاده تاریخی ابریشم، این ژئوپارک را در زنجیره ژئوپارک‌هایی که به نحوی با این جاده در ارتباط هستند مطرح خواهد نمود. فرهنگ غنی و کهن و آداب و رسوم خاص ساکنین این ژئوپارک نیز بسیار جذاب است.

رودخانه مرزی ارس نقش مهمی در شکل‌گیری تمدن و شهرهای مسیر داشته و تاثیرات جغرافیایی و اقیلمی آن بر منطقه کاملا مشهود است. تنوع اقلیم و پوشش گیاهی در این منطقه بسیار قابل توجه است؛ در حالی که دره رودخانه ارس پوشیده از درختان نیمه گرمسیری است اراضی نواحی غربی و میانی آن پوشش استپ دارد و در دامنه کوهستان‌های شرقی، جنگل‌های متراکم و انبوه ارسباران دیده می‌شود. میزان تنوع حیات جانوری در این منطقه بالا است؛ وجود جانوران در خطر انقراض مانند سیاه خروس، مرال، قوچ ارمنی و پلنگ اهمیت حفاظت از این گونه‌ها را دو چندان کرده است.